Παλιόπυργος.

Το Δημοτικο διαμέρισμα του Παλαιόπυργου περιτριγυρίζεται από τα δημοδιαμερίσματα Σίμου, Ελευθέριανης, Στύλιας και Ανθοφύτου του Δημου Πυλήνης και από τα Δημοδιαμερίσματα Νεοκάστρου, Σκάλας Παλαιοχωρακίου του Δήμου Ναυπάκτου. Από το τελευταίο χωρίζεται από το Τυρνόρεμα (ή Βελβιτσάνος) που χύνεται στον Μόρνο, εκεί που είναι ο συνοικισμός Χάνι Λόη. Πάνω στον Βελβιτσάνο υπάρχει γέφυρα μέσω της οποίας επικοινωνεί το νότιο τμήμα της Επαρχίας ( Βενετικό) με το Βόρειο ( Κράβαρα).
Ο Παλαιόπυργος μαζί με το ζευγοστάσιο Περιβόλια κατά την Τουρκοκρατία και μέχρι το 1833 ανήκε στην Επαρχία Κραβάρων και στη συνέχεια στην Επαρχία Ναυπακτίας. Από το 1835-36 στον Δήμο Ποτιδανίας με έδρα τη Σίμου και από το 1837-1912 στον Δήμο Αποδοτίας, οπότε ανακηρύχθηκε σε Κοινότητα με συνοικισμό τα Περιβόλια. Με τον Ν. 2537/97 εντάχθηκε στον Δήμο Πυλήνης.
Η παλαιότερη ονομασία του χωριού ήταν Βελβίτσαινα (απαντιόνται και οι τύποι Βελβίτζενα, ΒελΒίτζανα, ΒελΒίτζιανα, ΒαλΒίτσενα) που παρουσιάζεται στις πηγές σε θηλυκό η Βελβίτσαινα και σε ουδέτερο τα Βελβίτσενα. Ο Πουκεβίλ αναφέρει το χωριό Παλιόπυργος ως βερβίζενα.
Το νέο του όνομα (Παλιόπυργος), το οφείλει σ' ένα παλιό πύργο που μόνο τα ερείπια του διασώζονται. Είναι η «Κούλια του Καναβού ή Καναβόπυργος» και βρίσκεται στην αγροτική περιφέρεια «Μαραθιάς» στην αριστερή παρυφή της Επ.οδού 24 πηγαίνοντας από Ναύπακτο προς Παλιόπυργο.
Το αρχικό όνομα ήταν Παληόπυργος. Από την απογραφή του 1940 λέγεται επί το καθαρότερον Παλαιόπυργος, στον προφορικό όμως λόγο συνεχίζει να λέγεται Παλιόπυργος με απλοποίηση της ορθογραφίας (ι αντί η).
Οπως παραδίδεται από τους γερόντους το χωριό ήταν κτισμένο στα Περιβόλια και ειδικότερα στη θέση Κεφαλόβρυσο ή Παλιοχώρι γύρω απ' τον λόφο του Αι Νικόλα έως την Αγία Παρασκευή ή κατα άλλους στη θεση Χαριά-αλώνι (του Χαριά το αλώνι) ακριβώς απέναντι. Γιατί εγκατέλειψαν τα περιβόλια και εγκατεστάθηκαν στους πρόποδες του Βελβιτσιά και της Τσούκας δεν είναι ξεκάθαρο. Από έγγραφα της Διοίκησης του 1822 πληροφορούμαστε ότι οι ΒελΒιτζιάνοι πούλησαν στα 1787 «διάφορα κτήματα συνιστάμενα από χωράφια, περιβόλια και μύλους». Αγοραστής ο Αναγνώστης-Νικολάκης Καναβός «πληρώσας τάς συμφωνηθείσας εις τα έγγραφα χρηματικάς ποσότητας». Συνεχίζει το έγγραφο ότι:
«Οι δε Βελβιτζιάνοι μηδέν έγγραφον παρέστησαν προς άκύρωσιν των του Καναβού, αλλά δικαιολογούνται με μόνον το ότι τάς πωλήσεις των ρηθέντων κτημάτων έκαμαν παρά τιμήν δυναστικώς ύποχρεωθέντες παρά του Άναγνώστου Καναβοϋ, όστις τότε ην προεστώς των Κραβάρων καί είχε μεγάλην, την έπιρροήν παρά τω Άλή Πασά».
Οικειοθελώς ή δυναστικώς (το πιθανότερο ) εγκατέλειψαν τα παλιά Βελβίτσαινα στα Περιβόλια και έκτισαν το χωριό στη λεκάνη, όπου είναι σήμερα, συγκεντρωμένο γύρω από την παλιά Αγία Τριάδα.
Το χωριό είναι βεβαιωμένο ότι καταστράφηκε στα 1825 από τους Τούρκους και στα 1827 καταλήφθηκε πάλι απ' αυτούς. Συνέπεια των συνεχών καταστροφών ήταν να διασκορπισθούν οι κάτοικοι στην επαρχία Θηβών και στην Αιγιαλεία (Βελβίτσι) στο σημερινό Χάραδρον. Αργότερα ξανακτίσθηκε, αλλά έπαυσε πλέον να είναι συγκεντρωμένο, γιατί καθένας απ' τους κατοίκους του έκτισε το σπίτι του στο κτήμα του, με συνέπεια ο σημερινός Παλαιόπυργος να αποτελείται από αγροικίες, που είναι διάσπαρτες σε μια ευρεία περιφέρεια.
Θέσεις στις οποίες παρατηρήθηκαν αρχαία ευρήματα:
1. Μάρμαρα
Είναι η πιο αξιόλογη θέση. Βρίσκεται σε κατηφορική πλαγιά πάνω από τη συνοικία Βιτσαίικα, όπου αρχαίο κτίσμα (πιθανόν του 3ου π.Χ.) με επεξεργασμένους ασβεστόλιθους. Άγνωστο εάν πρόκειται για ιερό, ναό, ηρώο ή τάφο. Απαιτείται έρευνα.
2. Φακίστρα
Πάνω και πίσω από την συνοικία Βιτσαίικα, 100 μ. περίπου στα Δ. του ναΐσκου του Αποστόλου Θωμά, στην ειδικότερη θέση Φακίστρα εντοπίστηκαν δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι μισοκατεστραμμένοι.
3. Κάτω Αγία Τριάδα
Θραύσματα κεραμιδιών στους τοίχους του ναού της και επεξεργασμένη πλάκα στην Αγία Τράπεζα. Επίσης ίχνη αρχαίων στο πεζούλι γύρω από το πλατάνι.
4. Βαρκά
Θέση στον συνοικισμό Περιβόλια. Πήρε το όνομα της από «την πηγή που διαποτίζει τον εγκαταλειμμένο αγρό». Κάτω και νότια από ένα μεγάλο πλατάνι υπάρχει αρχαίος αναλημματικός τοίχος, που αρχικά ίσως ήταν τμήμα περιβόλου ή και οχυρωματικού τείχους. 5. Ρεβύθια
Βόρεια από τα Βάρκα υπάρχουν ερείπια αρχαίου κτίσματος.
6. Άγιος Αθανάσιος Περιβολιών
Κατά την επανοικοδόμηση του ναού βρέθηκαν επεξεργασμένοι ασβεστόλιθοι, και άλλα αρχαία ευρήματα.
7. Άγιος Νικόλαος Περιβολιών
Πολλά όστρακα και κεραμίδες στην περιοχή και στο προαύλιο του ναού.
8. Αγία Παρασκευή Περιβολιών
Ανεύρεση οστών ανθρώπων παλιότερης εποχής.
9. Χαριά τ' Αλώνι
Αναφέρεται πλινθόκτιση κατασκευή και μικρό απροσδιόριστο όστρακο.
Έκκλησίες και 'ξωκλήσια:
Σημαντικό στοιχείο για τον Παλιόπυργο αποτελεί η ύπαρξη 17 ενεργών και καλά συντηρημένων εκκλησιών μαζί με τα εξωκλήσια. Διάσπαρτα μικρά εκκλησάκια σε κάθε μαχαλά αλλά και μεγαλύτεροι Ναοί κοσμούν το τοπίο και υποδηλώνουν την σημασία του Θρησκευτικού στοιχείου στη περιοχή. Οι Παλιοπυργιώτες κατά την εκδίωξη (1825) από το παλιό χωριό στη βορειοδυτική κοιλάδα διασκορπίστηκαν στη νότια κοιλάδα όπου διατηρούσε ο καθένας τους κτήματα και μαντριά και καλύβια, τα οικογενειακά τους όταν αναπτύχθηκαν με το καιρό συγκροτήθηκαν σε μαχαλάδες. Οι μικρές αυτές κοινωνίες αισθανόμενες την ανάγκη του Θρησκευτικού στοιχείου και όντας απομακρυσμένες μία της άλλης, οικοδόμησαν στο κάθε μαχαλά την δική τους Εκκλησία. Αυτές οι νέες εκκλησίες μαζί με τα 'ξωκλήσια στις γύρω ραχούλες και τις εκκλησίες στο παλιό χωριό συντέλεσαν στο πολυάριθμο των Ναών στο χωριό μας. Παρά το πολυάριθμο των εκκλησιών όμως οι Βελβιτσιάνοι δεν κουράστηκαν ποτέ να συντηρούν και να λειτουργούν τους Ναούς τους. Ποτέ δεν έπαψαν να ανοικοδομούν μετά και από ολοκληρωτικές ακόμη καταστροφές τους Ναούς τους. Στο χωριό όλες οι εκκλησιές είναι ανοιχτές να υποδεχτούν κάθε επισκέπτη και όλες στην Εορτή Του Αγίου τους Λειτουργούν. Υπήρχαν εκτός από εκκλησίες και δύο μοναστήρια στο Παλιόπυργο, το μοναστήρι της Αγίας Τριάδος που βρισκόταν περίπου στη θέση της σημερινής κάτω Αγίας Τριάδας και του Αγίου Νικολάου στα σημερινά Περιβόλια (παλιό χωριό) που σύμφωνα με την προφορική παράδοση βρισκόταν στη σημερινή θέση του Ναού του Αγίου Νικολάου ή στη θέση Σκαλούλα ακριβώς απέναντι.Το Μοναστήρι της Αγίας τριάδος σύμφωνα με την προφορική παράδοση είχε 17 μοναχούς το οποίο λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε κατά την τουρκοκρατία. Στη θέση περίπου του μοναστηριού οι Παλιοπυργιώτες έχτισαν τα επόμενα χρόνια εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα, εις μνήμην του μοναστηριού . Γύρω στο 1915 έγινε μεγάλη φυσική καταστροφή. Ένας ολόκληρος μαχαλάς (Μητσεΐκα - Μητσοπουλεΐκα), η εκκλησία της Παναγίας (Παναούλας) κάτω από το μαχαλά μαζί με το κοιμητήριο και η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που βρισκόταν ακριβώς από κάτω καταπλακώθηκαν ή καταποντίστηκαν από τόνους λάσπης και χώματος του βουνού που άρχισε να "σέρνει" προς τα κάτω αναδεύοντας σπίτια δέντρα και ότι βρισκόταν στο διάβα. Η Παναούλα ξαναχτίστηκε τα επόμενα χρόνια στην ίδια περίπου τοποθεσία αλλά λίγο χαμηλότερα από εκεί που βρισκόταν, η δε Αγία Αικατερίνη ξαναχτίστηκε πριν 3-4 χρόνια και αυτή λίγο χαμηλότερα από εκεί που βρισκόταν αρχικά. Ανάμεσα στην κάτω Αγία Τριάδα και την Αγία Αικατερίνη υπάρχει σχεδόν στην ίδια ευθεία το Εκκλησάκι του Αΐ-Γίαννη που δεν επηρεάστηκε από τις φυσικές καταστροφές που αναφέραμε πιο πάνω.
1- Προφήτη Ηλία (Αΐ-Λία)
Ενοριακό εκκλησάκι με κοιμητήριο στο μαχαλά Λακουμεντεΐκα στην τοποθεσία Αϊδονόραχη.
2- Αγία τριάδα κάτω (παλιά)
Η παλιά Αγία Τριάδα στην τοποθεσία όπου βρισκόταν το ομώνυμο Μοναστήρι που σύμφωνα με την προφορικά παράδοση ήταν μετόχι του μοναστηριού του Αγίου Πολυκάρπου στην Αμπελακίωτισσα, αναφορές γεροντότερων κάνουν λόγο για 17 καλόγερους που τα κελία τους έφταναν από τη σημερινή περίπου τοποθεσία της κάτω Αγίας Τριάδας ώς του Κουκόλ' τη ράχη.Η εκκλησία υπέστη διάφορες καταστροφές και ανοικοδομήσεις στην διάρκεια των αιώνων αλλά παρόλα ταύτα οι χωριανοί μας την διατήρησαν ώς σήμερα. Στον προαύλιο χώρο υπήρχε μαρμάρινη στρογγυλή τράπεζα στο προαύλιο σε απόσταση 10-15 μέτρων από το σημερινό κτίσμα. Λέγεται πως Αυτή η Αγία Τράπεζα είναι του ναού του μοναστηριού και μεταφέρθει εκεί, επίσης παλιά Αργυρή καντήλα που αναγράφει την ημερομηνία 1751 λέγεται πως ήταν και αυτό του μοναστηριού . Η εκκλησία φέρει δυο ανάγλυφες επιγραφές με χρονολογίες 1837 και 1963 , χρονολογίες ανακαινίσεων. Ο ναός είναι χτισμένος με υλικά από διάφορα τμήματα του παλιού μοναστηριού που σώθηκαν, πέτρινες καμάρες πάνω από τις πόρτες με ανάγλυφα σκαλίσματα βυζαντινών σχεδίων, κεραμικά στο εξωτερικό του Ιερού χάριν σχεδίου, κομμάτια μαρμάρου με σκαλισμένο το Σταυρό και άλλα τέτοια είναι χτισμένα μέσα στους τοίχους της εκκλησίας. Η κάτω Αγία τριάδα είναι Ενοριακός ναός με κοιμητήριο για το μαχαλά Σωτηρεΐκα. Νότια της εκκλησίας υπάρχει κυλικείο για τα μνημόσυνα, ανατολικά υπάρχει πηγή με βρύσες που χύνονται σε μία στέρνα-δεξαμενή ενώ από πάνω δεσπόζουν μεγάλοι αιωνόβιοι πλάτανοι, σε διπλανό χώρο βορειοδυτικά υπάρχει περιφραγμένο γήπεδο μπάσκετ.
3- Αϊ-Γιάννης
Ενοριακό εκκλησάκι με κοιμητήριο για τα Πραπεΐκα και τα Μητσεΐκα, δίπλα σχεδόν(80 μέτρα περίπου) από την Αγία Αικατερίνη
4- Αγία Αικατερίνη
Νεόκτιστο εκκλησάκι λίγο χαμηλότερα από την αρχική θέση της παλιότερης ομώνυμης εκκλησίας που καταποντίστηκε το 1915 περίπου μαζί με την Εκκλησία Παναούλα και το μαχαλά Μητσεΐκα. Ο Αΐ-Γάννης δίπλα ακριβώς παρέμεινε ανέπαφος από την καταστροφή εκείνη.
5- Αγία τριάδα πάνω (Μητρόπολη)
Η νέα Αγία Τριάδα χτισμένη σε ψηλότερη τοποθεσία από την παλιά εκκλησία, είναι Μητροπολιτικός Ναός του Παλιοπύργου και η μεγαλύτερη με διαφορά από τις υπόλοιπες.Η εκκλησία ανεγέρθη με προσωπική εργασία και χρηματοδότηση των χωριανών υπό την επίβλεψη του Παλιοπυργιώτη ιερέα Παπα-Χρήστου ( Χρήστος Αδαμόπουλος), την εποχή εκείνη η παλιά Αγία Τριάδα είχε ήδη υποστεί σοβαρές βλάβες(1915). Διάφοροι μηχανικοί που κλήθηκαν από χωριανούς έκριναν πως το έδαφος δεν ήταν σταθερό και υπήρχε ανάγκη ανοικοδόμησης της εκκλησίας σε άλλο σημείο όπως και έγινε παρά τις διαφωνίες ορισμένων χωριανών που δεν ήθελαν τη μεταφορά αυτή για ιστορικούς λόγους. Η θεμελίωση έγινε το 1923 και αποπερατώθηκε το 1933, επίσημα εγκαινιάσθηκε το 1947. Στα επόμενα χρόνια και όταν το έδαφος σταθεροποιήθηκε η κάτω Αγία Τριάδα αναστηλώθηκε και πάλι, έτσι έχουμε δύο εκκλησίες αφιερωμένες στην Αγία Τριάδα την πάνω και την κάτω, νέα και παλιά.
6- Παναγία, Ζωοδόχου πηγής (Παναούλα)
Εκκλησία στο κέντρο του Παλαιοπύργου κάτω από τα Μητσεΐκα. Είχε καταστραφεί ολοσχερώς από κατολίσθηση και έχει ξανακτισθεί όπως έχουμε αναφέρει, πριν την καταστροφή διατηρούσε κοιμητήριο που δεν απεκατεστάθη ξανά. Στο προαύλιο δυτικά του ναού υπάρχει μνημείοκαι βόρεια πέτρινη βρύση.
7- Άγιος Χαράλαμπος
Ενοριακός Ναός στο μαχαλά Καρανικολεΐκα με κοιμητήριο και ένα μικρό δασύλλιο από πεύκα βόρεια του. στο προαύλιο υπάρχει κυλικείο για τα μνημόσυνα, πέτρινη βρύση και γήπεδο μπάσκετ.Την ομορφιά του τοπίου συμπληρώνει ο πανύψηλος δέντρος δίπλα στο ναό.
8- Άγιος Γεώργιος
Στην θέση Ανέμακης δεσπόζει ο Ιερός Ναός του Αγίου Γεωργίου, είναι χτισμένος ακριβώς στην διασταύρωση της επαρχιακής οδού(Ε24) Ναυπάκτου-Πλατάνου με την επαρχιακή οδό προ Ελευθέριανη και έχει ίσως την καλύτερη θέα αλλά και με το μεγαλύτερο οπτικό πεδίο αφού μπορεί να βλέπει κανείς τη βόρεια κοιλάδα μέχρι το Εύηνο ποταμό αλλά και τη νότια κοιλάδα που βρίσκεται σήμερα το χωριό χτισμένο και πιο κάτω την πεδιάδα του Μόρνου.Με καλό καιρό διακρίνονται τα παράλια του κορινθιακού κόλπου απέναντι στη Πελοπόννησο.
9- Απόστολος Θωμάς
Εξωκλήσι πάνω από το μαχαλά Βιτσεΐκα και κάτω από την θέση Φακίστρα όπου βρέθηκαν ελληνορωμαϊκοί κιβωτιόσχημοι τάφοι...
10- Αγιοί Αποστόλοι
Εξωκλήσι κάτω από την κορυφή Τσούκα στην Νότιο-ανατολική πλευρά του χωριού.
11- Άγιος Κωνσταντίνος ( θέση Νεράκι, 1230 υψ.)
Το ένα από τα δύο ξωκλήσια του Παλιοπύργου που είναι αφιερωμένα στον ίδιο Άγιο. Το συγκεκριμένο χτίστηκε λόγω του ότι οι κάτοικοι δεν μπορούσαν να συντηρήσουν το παλιότερο που βρισκόταν σε υψόμετρο 1470 μέτρων στην κορυφή του Βαλσανιά. Αλλά και οι πιστοί δεν ήταν δυνατό να το προσεγγίσουν καθώς τότε δεν υπήρχε οδικό δίκτυο. Έγιναν κάποιες προσπάθειες να ανοιχτεί δρόμος από τη θέση Λιβαδάκια αλλά δεν εδόθη άδεια από το δασαρχείο. Οι Παλιοπυργιώτες δεν ήταν δυνατόν να ξεχάσουν τον Άγιο και έχτισαν χαμηλότερα στη θέση Νεράκι απάνω στον δρόμο προς Ελευθέριανη νέο εκκλησάκι για να μπορούν Λειτουργούν και να τιμούν τον Άγιο Κωνσταντίνο στην εορτή του.
12- Άγιος Κωνσταντίνος (κορυφή Βαλσανιά 1470 υψ.)
Μικρό ξωκλήσι κατάκορφα στον Βαλσανιά με καταπληκτική θέα προς όλες της κατευθύνσεις, μπορεί κανείς να δει το Παναχαϊκό, τον Χελμό, την Γραμμένη οξιά, το Τσακαλάκι, το Παναιτωλικό όρος, την Τριχωνίδα, ολόκληρο των κορινθιακό κόλπο και τα απέναντι παράλια μέχρι την Κόρινθο. Το παλαιότατο μικρό και κατανυκτικό εκκλησάκι δεν ήταν προσβάσιμο με οδικό δίκτυο, μόλις πρόσφατα κάτοικοι από το Παλιόπυργο και την Γρανίτσα (Ανθόφυτο) με πολλές δυσκολίες ενήργησαν για την διάνοιξη δρόμου και την ανακαίνιση του Αγίου Κωνσταντίνου. Το 2006 μεταφέρθηκε και ή καμπάνα που για πρώτη φορά χτύπησε και πάλι ύστερα από πολλά χρόνια. Οι παλαιοί κάτοικοι ανηφόριζαν με τα πόδια από δύο κυρίως μονοπάτια για να προσκυνήσουν τον Άγιο. Ξεκινούσαν από υψόμετρο περίπου 800 μέτρων στου Αποστολάκη τη ράχη, πάνω από τον Ανεμάκη Νότιο-δυτικά του Βαλσανιά, ανηφόριζαν προς τις θέσεις κάμπο και κερασιά στη συνέχεια ακολουθούσαν το σύραχο για να φτάσουν στο εκκλησάκι σε υψόμετρο 1470 μέτρων, μια διαδρομή 2 ώρων περίπου. Οι κάτοικοι της Γρανίτσας (Ανθόφυτο) ανηφόριζαν από την Νότιο-ανατολική πλαγιά του Βαλσανιά από την θέση καταβόθρα προχωρούσαν προς τα ψηλά πουρνάρια και στη συνέχεια ακολουθώντας το σύραχο έφταναν στον Άγιο Κωνσταντίνο. Το όρος Βαλσανίας-Βελβιτσιάς σήμερα φέρει επίσημα την Ονομασία Άγιος Κωνσταντίνος, όνομα που πήρε από αυτό το εκκλησάκι.
13- Παναγία, Κοίμηση Θεοτόκου
Νεόκτιστο ξωκλήσι στα θεμέλια παλιού.
14- Αγία Παρασκευή (Περιβόλια)
Παλιότερα είχε και κοιμητήριο.
15- Άγιος Νικόλαος (Περιβόλια)
Ανεγέρθη εις μνήμην του παλιού μοναστηριού που βρισκόταν στη θέση Σκαλούλα βορειοδυτικά και απέναντι. Διαθέτει κοιμητήριο.Τότε που το μοναστήρι ήταν στις δόξες του λειτουργούσαν εκεί και στις 20 Μαΐου κάθε χρόνο, που πανηγύριζε ανακομιδή λειψάνων Αγίου Νικολάου Μύρων Λυκίας
16- Άγιος Αθανάσιος (Περιβόλια)
Εκκλησία χτισμένη στα θεμέλια παλιότερης, διαθέτει κοιμητήριο.
17- Άγιος Δημήτριος (Περιβόλια)
Ανακαινισμένος Ναός με κοιμητήριο. Φέρει επιγραφή 1926, χρονολογία ανακαίνισης.