Το Μοναστήρι της Παναγίας της Αμπελακιώτισσας (ή μονή Κοζίτσης) βρίσκεται πάνω από το ομώνυμο χωριό, περίπου 27 χλμ. από την Ελατού.Ιδρύθηκε το 1455 όταν, όπως θέλει η παράδοση, ένας βοσκός από το χωριό βρήκε μια εικόνα της Θεοτόκου κάτω από ένα δέντρο που σώζεται ακόμα και σήμερα. Η εικόνα αυτή λέγετε ότι προερχόταν από το χωριό Αμπελάκια Θεσσαλίας το οποίο λεηλάτησαν οι Οθωμανοί μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ο πρώτος ναός χρίστηκε το 1456, ενώ από το 1475 στην μονή βρίσκεται λάρνακα με το δεξί χέρι του Αγίου πολυκάρπου, πρώτου επίσκοπου Σμύρνης.
Κατά τα χρόνια της επανάστασης το Μοναστήρι υπήρξε κρησφύγετο οπλαρχηγών, και καταφύγιο για τα γυναικόπαιδα μετά την πτώση του Μεσολογγίου.
Σήμερα το Μοναστήρι φροντίζει ο υπέργηρος πατήρ Ραφαήλ. Έχουν αρχίσει επισκευές στα κτίσματα ώστε να δώσουν ξανά ζωή στη μονή που πριν από λίγα χρόνια είχε ερημωθεί και απειληθεί με κατάρρευση. Κατά την επίσκεψη στο μοναστήρι αξίζει να θαυμάσετε το ξυλόγλυπτο εικονοστάσι που χρονολογείτε από την ανακαίνιση του ναού το 1847 καθώς και τις χρωματιστές παραστάσεις στις πλευρές του ναού.
"Οίκος σου Δέσποινα ο σός, την Αμπελακιώτισσαν,
ως θησαυρός αγιάσματος φέρων εκάστοτε,
αγιάζει πάντας τους προστρέχοντας εικόνα σου την θείαν
φιλήσοντας,
τήν ούσαν στήριγμα ψυχών και κραταίωμα λαού,
καί βεβαία ελπίς τοις τιμώσι σε."
Στίχοι: Μακαριστού Μητροπολίτη Χριστοφόρου.
ως θησαυρός αγιάσματος φέρων εκάστοτε,
αγιάζει πάντας τους προστρέχοντας εικόνα σου την θείαν
φιλήσοντας,
τήν ούσαν στήριγμα ψυχών και κραταίωμα λαού,
καί βεβαία ελπίς τοις τιμώσι σε."
Στίχοι: Μακαριστού Μητροπολίτη Χριστοφόρου.
Με θαυματουργό τρόπο λέει η παράδοση, βρέθηκε εδώ και αρκετές δεκάδες χρόνια από ευλαβείς βοσκούς πάνω στο ιερό δένδρο, που διασώζεται ακόμα, η εικόνα της Παναγίας, που είναι γνωστή με την προσωνυμία Αμπελακιώτισσα. Από τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας κυνηγημένη από τον κατακτητή, παραδίνουν οι γερόντοι, η εικόνα της Παναγίας βρήκε καταφύγιο στα απρόσιτα βουνά των Κραβάρων. Στη θέση που βρέθηκε η εικόνα κτίσθηκε από ευσεβείς μοναστές το Μοναστήρι που αποτελεί την ιερή και πνευματική κιβωτό της Ναυπακτίας. Το Μοναστήρι βρίσκεται σε υψόμ. 850 μ. στην ανατολικομεσημβρινή πλαγιά της κορυφογραμμής Αϊλιάς (1.453 μ.) του ορεινού συγκροτήματος Αρδίνι (1.734 μ.). Κάτω από το Μοναστήρι ξαπλώνεται το χωριό Αμπελακιώτισσα (Κοζίτσα), που περιτριγυρίζεται από πανύψηλα βουνά.
Το Καθολικό είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλο και με ημικυκλική αψίδα που έχει επτά αβαθείς κόγχες. Η στέγη είναι δίριχτη κεραμοσκέπαστη σ’ όλα τα κλίτη. Έργο του 1847 είναι ο ναός. Τούτο μας πληροφορεί η επιγραφή της ανακαίνισης που είναι εντοιχισμένη στο υπέρθυρο τόξο της πρόσοψης.
Το Καθολικό είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλο και με ημικυκλική αψίδα που έχει επτά αβαθείς κόγχες. Η στέγη είναι δίριχτη κεραμοσκέπαστη σ’ όλα τα κλίτη. Έργο του 1847 είναι ο ναός. Τούτο μας πληροφορεί η επιγραφή της ανακαίνισης που είναι εντοιχισμένη στο υπέρθυρο τόξο της πρόσοψης.
ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΙΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΜΠΕΛ(ΑΚΙΩ)ΤΙΣΗΣ ΚΟΖΙΤΣΗΣ ΗΓΟΥΜΕΝ(ΕΥΟΝΤΟΣ) ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΠΑΠΠΑΛΟΓΗ (ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΜ)ΒΟΥΛΟΝ ΟΝΤΟΝ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ
Κ(ΑΙ) (ΚΩΝΣΤΑΝ)ΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ
ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΩΝ (ΙΕ)ΡΟΜΟΝΑΧΩΝ ΚΑΙ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ
ΔΗΜΗΤΡ)ΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ. ΚΑΙ ΠΑΝΤΩΝ
(ΤΩ)Ν ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΥΣΕΒΩΝ (Χ)ΡΙΣΤΗΑΝΩΝ, 1847 ΑΩΜΖ
ΑΠ(ΡΙΛΙΟΥ) Α`. Ο ΠΑΛΑΙΟΣ ΕΤΟΣ ΤΗ(Σ)
ΕΚΚΛ)ΗΣΙΑΣ 1456 (ΑΥΝστ`)
(Ο ΑΡΧΙ)ΤΕΚΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟΣ (ΙΩΑΝΝΟΥ ΥΠΗΡΟΤΗΣ ΕΚ ΤΟΥ
ΧΩΡΙΟΥ ΣΤΡΑΤΖΙΝΑ).
Όλοι οι τοίχοι εξωτερικά είναι διακοσμημένοι με λιθανάγλυφα στολίδια, όπως ανθρώπινα κεφάλια, δένδρα, λιοντάρια και άλλα ζώα. Στην πρόσοψη του ναού απολαμβάνει ο προσκυνητής τις διακοσμητικές παραστάσεις σκαλισμένες στη φαιά πέτρα, που δείχνει την τέχνη και το μεράκι του Ηπειρώτη πελεκάνου.
Από αρχειακά στοιχεία επιβεβαιώνεται η χρονολογία της ανακαίνισης. Μάλιστα οι Μοναχοί έσπευσαν να κατεδαφίσουν τον παλαιό ετοιμόρροπο ναό και να κτίσουν το σημερινό χωρίς να αναμείνουν το αρχιτεκτονικό σχέδιο που θα φιλοτεχνούσε το Γραφείο Δημοσίων Έργων του Υπουργείου Εσωτερικών, πράγμα που προκάλεσε και την οργή του.
Ο ναός χαρακτηρίστηκε το 1962 από την πολιτεία ως οικοδόμημα που χρειάζεται ειδική προστασία. Το εσωτερικό του ναού είναι λιτό. Δεν έχει τοιχογραφίες αλλά το ξυλόγλυπτο τέμπλο του με τις απλές διακοσμητικές παραστάσεις, όπου κυριαρχεί η κληματαριά με τα σταφύλια, είναι αρκετά αξιόλογο.
Ο ναός, όπως μας πληροφορεί σχετική ενθύμηση σε παλαιό Μηναίο της Μονής, εγκαινιάστηκε στις 23 Μαΐου 1854 από τον Επίσκοπο Ναυπακτίας Άνθιμο. Στο χώρο του Μοναστηριού δεξιά απ’ το ναό υπάρχει κτίριο με 16 κελιά, έργο του 1935, όπως μας πληροφορεί η εντοιχισμένη επιγραφή επί ηγουμενίας Αρχιμ. Ησαΐα Παπαγεωργίου. Το κτίριο με τα κελιά που βρίσκεται στην αριστερή πλευρά του ναού παρουσιάζει ενδιαφέρον. Είναι διώροφο και στην ημιυπόγεια στοά βρίσκονται οι αποθήκες. Στην ανατολική πετροπελεκητή είσοδο σώζεται η υπέρθυρη σκαλιστή χρονολογία 1815.
Δεξιά της κεντρικής εισόδου της αυλής του Μοναστηριού είναι εντοιχισμένη λιθοσκάλιστη επιγραφή:
ΚΙΛΕΙ ΚΙΛΕΙΟΝ ΜΟΥ·
ΣΗΜΕΡΟΝ ΕΜΟΥ ΚΑΙ
ΑΥΡΙΟΝ ΑΛΛΟΥ ΚΑΙ ΟΥ
ΔΕΠΟΤΕ ΤΙΝΟΣ.
ΗΓΟΥΜΕΝΕΥΟΝΤΟΣ
ΙΑΚ. ΛΕΛΟΥΔΑ 1898.
Τούτη προέρχεται από γκρεμισμένο κελί που βρισκόταν στο χώρο όπου βρίσκεται το νεόχτιστο ηγουμενείο και δείχνει με θυμόσοφο λαϊκό τρόπο τη ματαιότητα των εγκοσμίων.
Κ(ΑΙ) (ΚΩΝΣΤΑΝ)ΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ
ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΩΝ (ΙΕ)ΡΟΜΟΝΑΧΩΝ ΚΑΙ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ
ΔΗΜΗΤΡ)ΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ. ΚΑΙ ΠΑΝΤΩΝ
(ΤΩ)Ν ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΥΣΕΒΩΝ (Χ)ΡΙΣΤΗΑΝΩΝ, 1847 ΑΩΜΖ
ΑΠ(ΡΙΛΙΟΥ) Α`. Ο ΠΑΛΑΙΟΣ ΕΤΟΣ ΤΗ(Σ)
ΕΚΚΛ)ΗΣΙΑΣ 1456 (ΑΥΝστ`)
(Ο ΑΡΧΙ)ΤΕΚΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟΣ (ΙΩΑΝΝΟΥ ΥΠΗΡΟΤΗΣ ΕΚ ΤΟΥ
ΧΩΡΙΟΥ ΣΤΡΑΤΖΙΝΑ).
Όλοι οι τοίχοι εξωτερικά είναι διακοσμημένοι με λιθανάγλυφα στολίδια, όπως ανθρώπινα κεφάλια, δένδρα, λιοντάρια και άλλα ζώα. Στην πρόσοψη του ναού απολαμβάνει ο προσκυνητής τις διακοσμητικές παραστάσεις σκαλισμένες στη φαιά πέτρα, που δείχνει την τέχνη και το μεράκι του Ηπειρώτη πελεκάνου.
Από αρχειακά στοιχεία επιβεβαιώνεται η χρονολογία της ανακαίνισης. Μάλιστα οι Μοναχοί έσπευσαν να κατεδαφίσουν τον παλαιό ετοιμόρροπο ναό και να κτίσουν το σημερινό χωρίς να αναμείνουν το αρχιτεκτονικό σχέδιο που θα φιλοτεχνούσε το Γραφείο Δημοσίων Έργων του Υπουργείου Εσωτερικών, πράγμα που προκάλεσε και την οργή του.
Ο ναός χαρακτηρίστηκε το 1962 από την πολιτεία ως οικοδόμημα που χρειάζεται ειδική προστασία. Το εσωτερικό του ναού είναι λιτό. Δεν έχει τοιχογραφίες αλλά το ξυλόγλυπτο τέμπλο του με τις απλές διακοσμητικές παραστάσεις, όπου κυριαρχεί η κληματαριά με τα σταφύλια, είναι αρκετά αξιόλογο.
Ο ναός, όπως μας πληροφορεί σχετική ενθύμηση σε παλαιό Μηναίο της Μονής, εγκαινιάστηκε στις 23 Μαΐου 1854 από τον Επίσκοπο Ναυπακτίας Άνθιμο. Στο χώρο του Μοναστηριού δεξιά απ’ το ναό υπάρχει κτίριο με 16 κελιά, έργο του 1935, όπως μας πληροφορεί η εντοιχισμένη επιγραφή επί ηγουμενίας Αρχιμ. Ησαΐα Παπαγεωργίου. Το κτίριο με τα κελιά που βρίσκεται στην αριστερή πλευρά του ναού παρουσιάζει ενδιαφέρον. Είναι διώροφο και στην ημιυπόγεια στοά βρίσκονται οι αποθήκες. Στην ανατολική πετροπελεκητή είσοδο σώζεται η υπέρθυρη σκαλιστή χρονολογία 1815.
Δεξιά της κεντρικής εισόδου της αυλής του Μοναστηριού είναι εντοιχισμένη λιθοσκάλιστη επιγραφή:
ΚΙΛΕΙ ΚΙΛΕΙΟΝ ΜΟΥ·
ΣΗΜΕΡΟΝ ΕΜΟΥ ΚΑΙ
ΑΥΡΙΟΝ ΑΛΛΟΥ ΚΑΙ ΟΥ
ΔΕΠΟΤΕ ΤΙΝΟΣ.
ΗΓΟΥΜΕΝΕΥΟΝΤΟΣ
ΙΑΚ. ΛΕΛΟΥΔΑ 1898.
Τούτη προέρχεται από γκρεμισμένο κελί που βρισκόταν στο χώρο όπου βρίσκεται το νεόχτιστο ηγουμενείο και δείχνει με θυμόσοφο λαϊκό τρόπο τη ματαιότητα των εγκοσμίων.
"Τον επίσκοπον Σμύρνης, και φρουρόν νυν θερμότατον
τής μονής Κοζίτσης, τον Πολύκαρπον άπαντες,
αινέσωμεν εν πίστει οι πιστοί, ως τάματα παρέχοντα
ημίν·
θεραπεύει γαρ αλάλους, παραλύτους συσφίγγει·
τούς δε την χείρα προσκυνούντας των κινδύνων απαλλάττεται."
Στίχοι: Ανδρέα Ευσταθίου Παλαμά
Σε φερτή πέτρα, που βρισκόταν σε χωράφι του Μοναστηριού και την περιμάζεψε με ξεχωριστό ενδιαφέρον ο ιερομόναχος π. Ραφαήλ, υπάρχει η επιγραφή
ΕΝ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
ΑΜΠΕΛΑΚΙΟΤΙΣΙΣ ΚΟΖΙΤΣΙΣ
ΕΝ ΜΙΝΙ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ Ι 1860 ΕΤΟΥΣ
ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΚΤΙΜΑ ΝΕΟΦΥΤΕΥΤΟΣ
ΑΜΠΕΛΟΣ ΔΕΝΔΡΩΝ Α ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΕΚ
ΧΙΡΟΣ ΤΩΝ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΩΝ ΚΑΙ ΜΟΝΑΧΩΝ
ΑΠΟΠΕΡΑΤΟΘΗ ΕΙΣ ΤΑ 1872 Ε`
Μέσα στο ναό διασώζονται τα ιερά κειμήλια, τα οποία προσδίδουν τιμή και αίγλη στο Μοναστήρι.
-Η λατρευτική εικόνα της Παναγίας (0,48χ0,33). Η Παναγία δεν είναι βρεφοκρατούσα, αλλά εμφανίζεται σε προτομή με γυρμένο το κεφάλι και τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος. Είναι ζωγραφισμένη πάνω σε ξύλο και το στέμμα που είναι χαρακτηριστικό της γνώρισμα μας οδηγεί στον τύπο της Παναγίας των Αγγέλων. Η είκόνα ανήκει τεχνοτροπικά στον 17ο αιώνα και πιθανόν ο ζωγράφος να ήταν επηρεασμένος από κάποιο παλαιότερο πρότυπο. Στην καλλιτεχνική επένδυση της εικόνας βρίσκεται η επιγραφή:
1820 Μ(ΑΙ)ΟΥ 4. ΔΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ
ΘΕΟΥ ΓΕΩΡΓΑΚΙΣ ΚΒ ΗΓΟΥΜΕΝΕΒΟΝΤΟΣ
ΘΕΟΦΙΛΟΣ Π(Α)Π(Α)ΛΟΓΗ ΕΝΤΕΧΝΕΥΣΙ
ΝΙΚΟΛΟΣ ΔΑΜΙΑΝΟΥ
-Το χέρι του Αγίου Πολυκάρπου, Επισκόπου Σμύρνης. Τούτο διατηρείται σε επαργυρωμένη και επιχρυσωμένη θήκη. Στην επιχρύσωση είναι σκαλισμένη η παράσταση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και ο λόγος του Αρχαγγελου ΠΝΕΥΜΑ ΑΓΙΟΝ ΕΠΕΛΕΥΣΕΤΑΙ ΕΠΙ ΣΕ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΙΣ ΥΨΙΣΤΟΥ ΕΠΙΣΚΙΑΣΕΙ ΣΟΙ. Στην άλλη πλευρά υπάρχει η γραφή
ΑΨηΒ (1792) Μαΐου α`. ΑΥΤΗ Η ΧΕΙΡ ΤΟΥ ΙΕΡΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΥ ΣΜΥΡΝΗΣ ΚΕΙΜΗΛΙΟΝ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΑΚΙΩΤΙΣΣΗΣ ΜΟΝΗΣ ΕΝ ΚΟΖΙΤΣΙ. ΗΡΓΥΡΩΤΑΙ ΔΙ ΕΞΟΔΟΝ ΤΟΥ ΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΚΥΡ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΠΛΑΤΑΝΙΩΤΟΥ ΚΑΙ ΔΙ ΑΝΑΧΩΝΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΧΟΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΔΑΜΙΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΚΟΖΙΤΖΑΝΟΥ.
-Αργυρή Λάρνακα. Το ιερό χέρι είναι τοποθετημένο σε αργυρή λάρνακα που έχει την επιγραφή:
ΑΨηΒ (1792) Νοεμβρίου Α. Δέησις προς τον Άγιον Πολύκαρπον του οσιωτάτου Γρηγορίου και των συναδέλφων αυτού Αρσενίου, Νεοφύτου και Ανανίου εκ Μονής Κοζίτσης η Κοίμησις της Θεοτόκου της Αμπελακιωτίσσης. Έργον Ν. Δαμιανού εκ Κοζίτσης.
Στις πλευρές της λάρνακας έχουν σκαλιστεί από άξιο τεχνίτη 36 πολυπρόσωπες παραστάσεις με το βίο του Χριστού της Παναγίας και προσωπογραφίες αγίων. Η Λειψανοθήκη είναι εντυπωσιακό έργο τέχνης και υπομονής.
-Αργυρή Λειψανοθήκη. Είναι στρογγυλή και στο εσωτερικό της έχει 12 μικρές θήκες, όπου είναι τοποθετημένα ισάριθμα οστά αγίων και οσίων. Την Λειψανοθήκη αυτή κατά την παράδοση δώρισε ο Οικουμενικός Πατριάρχης στον Ηγούμενο Τιμόθεο. Γι’ αυτό το λόγο υπάρχει και η επιγραφή:
ΤΙΜΟΘΕΩ ΤΩ ΚΑΙ ΗΓΟΥΜΕΝΩ 1470
-Αρτοφόριο. Είναι ξύλινο με τρεις παραστάσεις και πλήθος επιγραφών. Ανάμεσα στις άλλες επιγραφές:
Αωξδ (1864) ΟΚ(ΤΩ)ΒΡΙΟΥ 12 χείρ Ιω(αννου).
Δια συνδρομής των Πατέρων και Δαπάνης της ιεράς
Μονής Κοζήτσας Παναγίας Αμπελακηοτήσις. 1864.
-Σταυρός. Είναι ξυλόγλυπτος με παραστάσεις αγίων. Είναι ωραίο δείγμα μικροτεχνικής εργασίας. Αργυρώθηκε από τον Ν. Δαμιανό στα 1792.
-Επιτάφιος της Μαριώρας. Είναι εξαιρετικής τεχνικής και προέρχεται από το φημισμένο καλλιτεχνικό εργαστήρι της Μαριώρας Φερζουλάχη, που ήταν από τις ονομαστότερες κεντίστρες της Πόλης. Στο κάτω μέρος του Επιταφίου η επιγραφή:
ΣΚΗΝΟΣ ΑΓΙΟΝ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΛΙΡΟΔΙΚΙΟΥ
ΜΟΝΗΣ ΤΕ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ
ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ ΕΙΣ ΧΩΡΙΟΝ ΚΟΖΙΤΣΑ ΤΟΥΝΟ-
ΜΑ ΣΥΝΔΡΑΜΟΝΤΟΣ ΜΕΝ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ ΙΕ-
ΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ. ΠΟΝΟΣ ΜΑΡΙΩΡΑΣ ΑΨΛΕ.
