Πρωτεύουσα του νομού Αιτωλοακαρνανίας, με 18.000 κατοίκους σύμφωνα με την τελευταία απογραφή, το Μεσολόγγι είναι μια αναπάντεχα γοητευτική πόλη. Κτισμένη στην είσοδο του Πατραϊκού κόλπου, ανάμεσα στις εκβολές των ποταμών Ευήνου και Αχελώου, πλάι στη λιμνοθάλασσα που αποτελεί σημαντικό υγροβιότοπο, με σπάνια χλωρίδα και πανίδα, ιχθυοπαραγωγικό κέντρο και κέντρο παραγωγής αλατιού, δεν είναι μόνο η πόλη με τη βαριά ιστορική κληρονομιά, αλλά η σύγχρονη πόλη με την έντονη πνευματικότητα και αλλά και τη φρεσκάδα που χαρίζει ο νεαρόκοσμος των φοιτητών που σπουδάζει στις σχολές των ΤΕΙ της πόλης.Υπάρχουν πολλές εκδοχές για την ονομασία του Μεσολογγίου. Ο Κ. Παλαμάς το ονομάζει Μισολόγγι. Ο Σ. Τρικούπης - ιστορικός, λογοτέχνης, ρήτορας και πολιτικός (πρώτος πρωθυπουργός της Ελλάδας στην κυβέρνηση Καποδίστρια), υποστηρίζει ότι προέρχεται από το "μέσου-λόγγος", ενώ η επικρατέστερη εκδοχή είναι του δικηγόρου Τηλέμαχου Κωστάκη, που υποστηρίζει ότι προέρχεται από το ιταλικό "mezzo-laghi" που σημαίνει αυτό που είναι ανάμεσα σε λίμνες. Και πράγματι το Μεσολόγγι ήταν χτισμένο πάνω σε τρεις νησίδες που η επικοινωνία μεταξύ τους γινόταν με πλοιάρια και μονόξυλα και γι' αυτό άλλωστε το 1650 το ονόμαζαν μικρή Βενετία.
Η πρώτη επαφή του επισκέπτη με την Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου (όπως ανακηρύχτηκε στις 22 Απριλίου του 1937 με απόφαση του Γεωργίου του Β', που όρισε την Κυριακή των Βαΐων ημέρα εθνικού εορτασμού της επετείου της εξόδου), περνά από την ανατολική Πύλη που είναι και η είσοδος της πόλεως, της οποίας τα τείχη έγιναν την εποχή του Όθωνα, και συναντά τον Κήπο των Ηρώων.
Περπατώντας στα δρομάκια της πόλης ανακαλύπτεις μικρούς θησαυρούς, όπως παλιά γραφικά καφενεδάκια, που ευτυχώς η εξέλιξη άφησε ανέπαφα. Μνημεία θύμησης άλλης εποχής, όπου με το καφεδάκι και το ουζάκι με το φτωχικό μεζέ - λίγη ντομάτα, ελιά, τυρί, ίσως και κάνα άγριο αγκιναράκι - οι συζητήσεις δίνουν και παίρνουν και στα πηγαδάκια εξακολουθούν να βρίσκονται οι "λύσεις" στα μεγάλα προβλήματα της Ελλάδας.
Κέντρο της πόλης η πλατεία Μάρκου Μπότσαρη με το παλιό δημαρχείο το οποίο φιλοξενεί το Μουσείο Ιστορίας και Τέχνης. Το μουσείο αυτό περιλαμβάνει προσωπογραφίες οπλαρχηγών και φιλελλήνων, νομίσματα, μετάλλια και όπλα, αυθεντικές γκραβούρες του 1837, έργα του άγγλου Friedel, τις προτομές των πέντε Μεσολογγιτών πρωθυπουργών (Σπυρίδων Τρικούπης, Ζηνόβιος-Ζαφείριος Βάλβης, Δημήτριος Βάλβης, Επαμεινώνδας Δεληγιώργης και Χαρίλαος Τρικούπης), αυθεντικούς πίνακες και αντίγραφα έργων μεγάλων ζωγράφων, Ελλήνων και ξένων, με θέμα το ηρωικό Μεσολόγγι. Άλλωστε δεν ήταν λίγοι οι καλλιτέχνες στην Ελλάδα αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο που δημιούργησαν αριστουργήματα επηρεασμένοι από τη θυσία του Μεσολογγίου.
Πολλοί συνδέουν το Μεσολόγγι μόνο με τα γεγονότα της Επανάστασης του 1821 και την Έξοδο του 1826. Εξ' άλλου στις σχετικές ιστορίες αναφέρεται η δημιουργία της πόλης από πειρατές και ψαράδες Έλληνες και ξένους κατά τον 16ο αιώνα. Έτσι πάρα πολλοί νομίζουν, ότι η πόλη ιδρύθηκε σε μια περιοχή έρημη και ακατοίκητη έως την εποχή εκείνη. Η αλήθεια όμως είναι εντελώς διαφορετική. Η περιοχή που περικλείεται από την λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου και Αιτωλικού στον νότο, το όρος Αράκυνθος στον βορρά, τον Εύηνο στα ανατολικά και τον Αχελώο στα δυτικά είναι μια από τις αρχαιότερες κατοικημένες περιοχές του Ελληνικού χώρου. Οι Κουρήτες και οι Αιτωλοί ήταν οι παλιοί κάτοικοι της περιοχής, που από την πρώϊμη αρχαιότητα είχε το όνομα Αιτωλία.
Στην περιοχή όπου σήμερα υπάρχουν οι πανέμορφες πόλεις Μεσολόγγι και Αιτωλικό, στην αρχαιότητα άκμαζαν η Καλυδώνα και η Πλευρώνα, πόλεις πανελλήνια γνωστές. Η ζωή στην περιοχή δεν σταμάτησε ποτέ και αυτό μαρτυρείται από τα πολυάριθμα μνημεία της αρχαιότητας, των Ελληνιστικών χρόνων, των Ρωμαϊκών και Βυζαντινών χρόνων και της Τουρκοκρατίας. Η περιοχή νότια του Αράκυνθου ήταν η παλιά Αιτωλία με δύο σημαντικές και πανελλήνια γνωστές πόλεις. Γεννάρχης της χώρας ήταν ο Αιτωλός, του οποίου οι δύο γυιοί, ο Καλυδώνας και ο Πλευρώνας έκτισαν τις δύο ομώνυμες πόλεις. Απόγονοι τους ήταν ο Οινέας (από την Καλυδώνα) και η Αλθαία (από την Πλευρώνα). Παιδιά τους ήταν και ο Μελέαγρος και η Δηϊάνειρα. O Οινέας καλλιέργησε για πρώτη φορά στην Ελλάδα την άμπελο και βασίλευσε σε μια περιοχή με πλούσιες καλλιέργειες. Εκεί οργανώθηκε το κυνήγι του Καλυδώνιου Κάπρου, στο οποίο έλαβαν μέρος ήρωες από όλη την Ελλάδα. Ο Μελέαγρος έλαβε μέρος και στην Αργοναυτική Εκστρατεία μαζί με τον θείο του τον Ίφικλο. Στην ίδια εκστρατεία έλαβε μέρος και ο Αγκαίος από την Πλευρώνα, που μάλιστα ήταν ο δεύτερος κυβερνήτης της Αργούς. Η Δηϊάνειρα παντρεύτηκε τον Ηρακλή, που για χάρη της πολέμησε με τον Αχελώο και τον νίκησε. Τέλος, στον Τρωϊκό Πόλεμο έλαβαν μέρος και ο Θόας εγγονός του Οινέα από την Αλθαία αλλά και ο Διομήδης εγγονός του Οινέα από τον δεύτερο γάμο του (με την Περίβοια). Όλοι αυτοί οι ωραίοι και πανελλήνια γνωστοί μύθοι, που σχετίζονται με την ζωή των ηρώων της περιοχής μαρτυρούν την ισχύ της Καλυδώνας και της Πλευρώνας και τις στενές σχέσεις τους με τις ισχυρές πόλεις της υπόλοιπης Ελλάδας.
Στην Αιτωλία, έζησαν από τα πολύ αρχαία χρόνια ένα μεγάλο πλήθος λαών - Προελληνικοί λαοί, Πρωτοαχαιοί, Αχαιοί, Δωριείς. Αυτό αποδεικνύεται κυρίως από τα αρχαία ερείπια και υπολείμματα, που υπάρχουν σε όλο τον τόπο, αλλά και από τα υδρωνύμια Αχελώος, - Eνοχος που περιέχουν τη ρίζα AKW(αχ) της Γραμμικής Β' - που σημαίνει νερό. Οι αρχαίοι αυτοί λαοί ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία και τη γεωργία, ενώ οι σχέσεις τους με τη λιμνοθάλασσα ήταν περιέργως περιορισμένες κυρίως στην πειρατία και στις επιδρομές. Οι Αιτωλοί άλλωστε χαρακτηρίζονται "επιθετικοί, ληστρικοί, πολιτικά φιλόδοξοι, ατίθασοι......".
Περίπου το 314 π.Χ. δημιουργήθηκε η Αιτωλική Συμπολιτεία και αρχικά περιλάμβανε την αρχαία Αιτωλία και την Επίκτητο, τους δυτικούς δηλαδή πρόποδες της Πίνδου. Από το 280 π.χ. και ύστερα, η Συμπολιτεία εκτείνεται από την Μακεδονία και την Hπειρο, ως την Αθήνα και τη Βοιωτία. Η πολιτειακή τους οργάνωση είναι από τις τελειότερες της Ελλάδας. Δεν θα τα καταφέρουν όμως να αποκρούσουν τους Ρωμαίους, αρχικά απασχολημένοι και αργότερα εξαντλημένοι από τους αγώνες κατά των Μακεδόνων. Η γεωργία και η κτηνοτροφία στηρίζουν την οικονομία τους, ενώ οι τάξεις αποτελούνται από ισχυρές οικογένειες και πολλούς φτωχούς καλλιεργητές και κτηνοτρόφους, όχι όμως από δούλους, πένητες ή δουλοπάροικους.
Η περιοχή του Μεσολογγίου γίνεται Ενετική από το 1204 μ.χ. Το Μεσολόγγι και το Αιτωλικό προσφέρουν, με τις λιμνοθάλασσές τους, ασφάλεια στους Βενετούς. Η στρατηγική του θέση αναδεικνύει το Ρίο Αντίρριο σε "μάτι της Ανατολής". Η οικονομία του πλέον σταματά να περιορίζεται σε γεωργία και κτηνοτροφία καθώς αναπτύσσεται το εμπόριο. Η μεγάλη ακμή όμως παρουσιάζεται την περίοδο 1740-1770. Εμπορικό και Ναυτικό κέντρο, διαθέτει 75 καράβια (ενώ το σύνολο των Ελληνικών είναι 615). Η πτώση της Βενετίας (1797) ήταν μεγάλο πλήγμα για την περιοχή, αλλά παρόλα αυτά οι αρχές του 19ου αιώνα σημαίνουν την αναγέννηση. Η πλήρης αξιοποίηση του φυσικού πλούτου οδηγεί στην ενδυνάμωση της πόλης, ενώ η σύντομη αποδυνάμωσή της οφείλεται κυρίως στη ληστρική πολιτική του Αλή Πασά.
Σημαντικότατο ρόλο έπαιξε το Μεσολόγγι κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων. Μετά τη μάχη του Πέτα, οι Τούρκοι κατευθύνθηκαν στο Μεσολόγγι του οποίου η στρατηγική θέση εξασφάλιζε τον έλεγχο της Πελοποννήσου για όποιον το κατακτούσε. Η πρώτη σημαντική απειλή ήρθε την 20η Ιουλίου 1822 από τη θάλασσα, όταν έφτασε ενωμένος τουρκικός και αιγυπτιακός στρατός υπό τις διαταγές του Χασάν Πασά με 84 καράβια. Μετά από την πρώτη αποτυχημένη επίθεση οι Έλληνες ξεκινούν διαπραγματεύσεις με διαμεσολαβητή τον Βαρνακιώτη (ο οποίος στη συνέχεια λέγεται ότι «προσκύνησε» τους Τούρκους) με τον Ομέρ Βρυώνη. Η πόλη προστατευόταν από το «φράχτη» το χωμάτινο ανάχωμα που είχε κατασκευάσει ο Αθ. Ραζηκώτσικας και από την έξω μεριά με μια τάφρο πλάτους 2μ., βάθους 1,20 μ. και μήκους 1600 μ. Κατά μήκος του φράχτη παρατάχτηκαν 350 άνδρες από το Μεσολόγγι και 500 Αιτωλικιώτες. Πάνω στο τείχος υπήρχαν ακόμη 14 κανόνια και 2 τουρκικά που είχαν πάρει καθώς και μπαρούτι για ένα μήνα.
Στις 21 Οκτωβρίου φτάνουν στην πόλη ο Κίτσος Τζαβέλας και ο Μπότσαρης με λίγους άνδρες και στη σύσκεψη που ακολούθησε με τον Μαυροκορδάτο αποφασίζουν «αγώνα μέχρις εσχάτων».Την αποτυχία της τουρκικής επίθεσης των 11.000 ανδρών διαδέχτηκαν διαπραγματεύσεις οι οποίες έδωσαν πολύτιμο χρόνο στους Μεσολογγίτες για να οργανώσουν την άμυνά τους και στους Υδραίους να προλάβουν να στείλουν στις 8 Νοεμβρίου επτά καράβια για να βοηθήσουν το Μεσολόγγι.
Οι Τούρκοι όρισαν την επίθεση ανήμερα των Χριστουγέννων του 1822, με σκοπό να βρουν τους Έλληνες απροετοίμαστους λόγω της γιορτής. Την παραμονή της επίθεσης, ο Κωνσταντίνος Γούναρης από τα Γιάννενα, ο Έλληνας γραμματέας του Ομέρ Βρυώνη, του οποίου τη γυναίκα και τα παιδιά είχαν όμηρους οι Τούρκοι στην Άρτα, πρόδωσε το σχέδιο στους Έλληνες κι έτσι όταν επιτέθηκαν οι Τούρκοι βρήκαν άντρες και γυναίκες σε κάθε προμαχώνα να αντιστέκονται ηρωικά. Έτσι οι Έλληνες πήραν τη νίκη, ενώ ο Γούναρης μετά τη σφαγή της οικογένειάς του καλογέρεψε στο μοναστήρι της Κλεισούρας.
Στα χρόνια που μεσολάβησαν ανάμεσα στις δύο πολιορκίες, οργανώνεται η οχύρωση της πόλης με άνοιγμα μεγάλης τάφρου, που ανατέθηκε στον Ιταλό φιλέλληνα μηχανικό Πέτρο Κοκκίνη, και με 48 κανόνια. Έχοντας τελεσίγραφο του Σουλτάνου ο Κιουταχής με 35.000 στρατό, στρατοπεδεύει έξω από το Μεσολόγγι τέλος Απριλίου του 1825. Μέσα στο Μεσολόγγι βρίσκονταν περίπου 4.500 Έλληνες μαχητές. Στη θάλασσα ο στόλος του Μαχμούτ Πασά περιπολεί και εφοδιάζει τους Τούρκους με τρόφιμα και πολεμοφόδια συνεχώς. Τον Ιούνιο ο Κιουταχής διατάζει γενική έφοδο η οποία αντικρούεται με πάθος. Βλέποντας την ηρωική αντίσταση ο Κιουταχής επιχειρεί διαπραγματεύσεις για να πετύχει συνθήκη, κάτι που οι Έλληνες αρνούνται. Η πολιορκία συνεχίζεται και οι Έλληνες, αν και χωρίς τροφή και πολεμοφόδια, εξακολουθούν να αντιστέκονται και προκαλούν το θυμό του Σουλτάνου που απειλεί να του «πάρει το κεφάλι αν δεν πέσει το Μεσολόγγι».
Το Δεκέμβριο του 1825 ο Ιμπραήμ Πασάς πολιορκεί το Μεσολόγγι και αφού αποτυγχάνει, επιζητεί τη συνεργασία του Κιουταχή. Η κατάσταση όμως για τους Έλληνες χωρίς προμήθειες γίνεται όλο και πιο απελπιστική, καθώς ο λιμός και οι αρρώστιες είναι πλέον γεγονός. Ο Μιαούλης αδυνατεί να εφοδιάσει τους μαχητές κι έτσι αποφασίζεται η Έξοδος τη νύχτα της 10ης Απριλίου του 1826.
Κατασκευάστηκαν τρεις κινητές γέφυρες που στήθηκαν σε ισάριθμα σημεία. Σε αυτές μοιράστηκαν όσοι θα εξέρχονταν, ενώ οι ανήμποροι μαζί με όσους επέλεξαν να πεθάνουν κοντά τους, κατέλαβαν τα ανθεκτικότερα κτίρια μαζί με πυρομαχικά για να πολεμήσουν μέχρις εσχάτων. Πριν την Έξοδο μεταλαμβάνουν των Αχράντων Μυστηρίων και καίνε ό,τι περιττό. Λίγο πριν όμως, αντιλαμβάνονται την προδοσία του σχεδίου στον Ιμπραήμ από κάποιον, πιθανώς Τούρκο, από το Σώμα του οπλαρχηγού Ίσκου. Αν και τροποποιούν το σχέδιο, η σύγχυση, ο πανικός την ώρα της Εξόδου και τα τουρκικά πυρά προκαλούν τεράστιες απώλειες. Η υποστήριξη που περίμεναν στον Αϊ-Συμιό από τους μαχητές του Καραϊσκάκη, δεν ήρθε λόγω αιφνίδιας αντικατάστασής του στη ηγεσία των δυνάμεων της Στερεάς Ελλάδας.
Μόλις 1.300 μαχητές κατάφεραν να φτάσουν στην Άμφισσα, ενώ αποδεκατίστηκαν τα γυναικόπαιδα. Όσοι δεν κατάφεραν να βγουν, με αρχηγό τον Χρήστο Καψάλη έβαλαν φωτιά και ανατίναξαν την πυριτιδαποθήκη. Ο δεσπότης Ιωσήφ Ρωγών μετά από σκληρή αντίσταση επί δύο μερόνυχτα στον ανεμόμυλο, έβαλε φωτιά στο τελευταίο βαρέλι με τα πολεμοφόδια ολοκληρώνοντας περίλαμπρα στις 12 Απριλίου του 1826, το Έπος της Εξόδου.
Με τη σύσταση κράτους, η Αιτωλία είναι μια από τις 5 περιφέρειες που συγκεντρώνει ναυπηγικές δραστηριότητες, το Μεσολόγγι μια από τις 23 πόλεις που σχεδιάζεται να ανοικοδομηθούν και οι αλυκές του από τις 6 που λειτουργούσαν τότε. Η ναυτιλία έχει υποστεί μεγάλο πλήγμα, ενώ ο πληθυσμός συγκεντρώνεται στο Μεσολόγγι που φτάνει να έχει 12.000 κατοίκους το 1889. Την περίοδο Τρικούπη (1880-1885) κατασκευάζονται πολλά έργα (π.χ. γραμμή ΣΒΔΕ, λιμάνι Κρυονερίου κ.ά.).
Ίσως να μην είναι γνωστό ότι το Μεσολόγγι έχει και αθλητική παράδοση καθώς πήρε μέρος στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896. Μάλιστα στον Κήπο των Ηρώων ανεγέρθη το 1996 (με τη συνεργασία της Ελληνικής Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων) Ολυμπιακό Μνημείο - Βωμός της Ολυμπιακής Φλόγας, που ήρθε τιμητικά στο Μεσολόγγι κατά τη διαδρομή προς την Ατλάντα. την ίδια χρονιά καθιερώθηκε να παραδίδεται από τον Δήμαρχο της πόλεως, περγαμηνή με τον Ολυμπιακό Ύμνο του Εθνικού μας ποιητή Κωστή Παλαμά, σε κάθε πόλη όπου θα διεξάγονται οι Ολυμπιακοί Αγώνες.
