Το χωριό Στράνωμα βρίσκεται στην επαρχία Ναυπακτίας, του Νομού Αιτωλ/νίας και ανήκει στο Δήμο Πυλλίνης.Γειτονικά χωριά με τα οποία και συνορεύει είναι: η Δορβιτσιά, η Φαμίλα και η Σίμου. Το ποτάμι Εύηνος ή Φίδαρης διασχίζει τον κάμπο του και το χωρίζει από τα χωριά Κάτω Χρυσοβίτσα, Αχλαδόκαστρο και Κάμπο Αναλήψεως.
Ο Ποκεβίλ την αναφέρει ως Stranova. Στα έγγραφα της επαναστάσεως αναφέρεται ως Στράνωμα.Στα αρχεία της Νομαρχίας αναφερόταν σε ουδέτερο γένος, το Στράνωμα, του Στρανώματος. Τον Ιούνιο 1973 το Στράνωμα έγινε η Στράνωμα. (ΠΔ 80/23-6-1973 ΦΕΚ 152Α/21-7-1973).Τώρα γιατί πήρε την παραπάνω ονομασία κανένας δεν είναι βέβαιος.Μερικοί υποστηρίζουν ότι ή λέξη είναι σλαβική και σημαίνει καινούριο χωριό ή χτίσιμο σπιτιού ή το μέρος όπου ξεκουράζονταν οι «στράνοι» δηλαδή οι στρατοκόποι.Άλλοι προτείνουν ως ετυμολογία της λέξης Στράνωμα (όρθοτ. Στράνομα) Τις Σέρβικες λέξεις: strana = κλιτύς, πλαγιά και stranovit = απόκρημνος, απότομος βράχος, ανωφέρεια, απότομη κλίση.Ότι η Στράνωμα έχει απότομη κλίση, μια και ξεκινάει απ’ το βουνό καί φθάνει μέχρι το Φείδαρη, δέν υπάρχει αμφιβολία. Αν όμως η ετυμολογία αυτής της λέξης ή κάποια από τις παραπάνω είναι σωστή, μόνο οι ειδικοί γλωσσολόγοι μπορούν να το βεβαιώσουν.
Το χωριό, είναι κτισμένο σε υψόμετρο 560μ. στις δυτικές πλαγιές τού βουνού «Κορφές», προέκτασης τού βουνού «Καρδαράς», στη μέση δύο λόφων πού καταλήγουν στον ποταμό Εύηνο ή Φίδαρη. Στην ανατολική όχθη τού Εύηνου απλώνονται καταπράσινοι κάμποι.
Οι οικισμοί πού αποτελούν την Κοινότητα είναι:
1) Η Στράνωμα, το κυρίως χωριό έδρα τής ομώνυμης κοινότητας πού ιδρύθηκε στα 1912.
2) O Άνω Κάμπος σε υψόμετρο 220μ.
3) Τα Διπόταμα, στο σημείο αυτό ενώνεται ο Εύηνος με τον Κότσαλο.
4) O Κάτω Κάμπος σε υψόμετρο 170 μ.
5) Τα Λουτρά Στάχτης Ύψο. 300 μ.
Η Κοινότητα Στράνωμας στα Β. συνορεύει με την Κοινότητα Δορβιτσιάς και τον Κότσαλο, Ν. με τις Κοινότητες Ριγανίου και Φαμίλας, Α. με τις Κοινότητες Δορβιτσιάς και Σίμου και Δ. με τον Εύηνο.Στον κάτω κάμπο υπάρχει μια τοποθεσία που ακόμη σήμερα την λένε«στου Βελιγκέκα το πλατάνι» Εκεί υπήρχε (το κατάφαγε ο Εύηνος τα τελευταία χρόνια) ένα τεράστιο πλατάνι, όπου κατά την παράδοση στον ίσκιο του έκατσε ο Βεληγκέκας μ’ όλο το ασκέρι του από 300 Τουρκαλβανούς.Επίσης στο χωριό υπήρχε ένα μεγάλο πλατάνι με τεράστια περίμετρο. Ο κορμός του ήταν κούφιος. Εκεί στα κλαδιά του κρεμούσαν οι Τούρκοι τα παλικάρια. Το σεβάστηκαν οι αιώνες, αλλά οι άνθρωποι αγνόησαν την αξία του. Έτσι γύρω στα 1955 το έκοψαν, για να χάσει η Στράνωμα ένα Ιστορικό μνημείο της φύσης.
Είναι άγνωστο πότε κτίσθηκε το χωριό. Η αρχαιότερη γνωστή αναφορά στη Στράνωμα γίνεται στην «Ιερά Διήγηση Θαυματουργού εικόνας Παναγίας Προυσιωτίσσης», όπου καταχωρούνται τα παρακάτω:«Κατά το 1790 ενα βρέφος από ενα χωρίον όπου ονομάζεται Στράνωμα, εσεληνιάζετο και ετεράσσετο από χαλεπά δαιμόνια, ή δε μήτηρ αυτού Ζαχάρω ονόματι, είχε λύπην ανήκουστον περί τούτου.Συμβουλευθείσα δέ παρά των συγγενών αυτής πήρε το βρέφος και έφερεν αυτό εις την κυρίαν Θεοτόκον και προσπεσούσα εν όλη καρδία και πίστη θερμή έμπροσθεν της θείας εικόνος της Θεοτόκου, έλαθε την θεραπείαν εις το βρέφος της, διότι ελευθερώθη τελείως από τον σεληνιασμό».
Από ταπί που βρίσκεται στο παλιό αρχείο του Μοναστηριού της Κοζίτζας βλέπομε ότι, η «Στράνουμα» παραχωρεί στο Μοναστήρι στα 1800 ένα χωράφι. Ως πρώτοι κάτοικοι του χωριού αναφέρονται οι εξής:
Οικογένεια Καραγκούνη: Διασώζεται ακόμα και σήμερα, σχετικό τοπωνύμιο «η βρύση Καραγκούνη», που διαιωνίζει την παράδοση. Το επώνυμο της οικογενείας φανερώνει την προέλευσή της.Σύμφωνα με την παράδοση μια ομάδα ληστών απ’ την θέση «Παναγία» πυροβόλησε τις γεμάτες μούστο κάδες των Καραγκουναίων που τρύπησαν και έφθασε ο μούστος μέχρι την «Κριάβρυση».
Οικογένεια Καϊλή ή Καηλού: Eίχε την κατοικία της στην θέση κτίρια. Ο Καϊλής ήταν μεγάλος γαιοκτήμονας και κτηνοτρόφος.
Οικογένεια Σωτήρη Σβόζου: Oι απόγονοί του πήραν το επώνυμο Σωτηρόπουλος.
Οι Ζουκαίοι, Οι Τζιορτζαίοι, Οι Ντελοπουλαίοι, Οι Βασιολοπουλαίοι, Οι Κακανατσαίοι, Οι Παπαθανασοπουλαίοι.
Οικογένεια Τασιοπούλου ή Παπαγιάννη: Επειδή δύο παιδιά της οικογένειας αυτής σκοτώθηκαν απ’ τους ληστές, το ένα στην θέση «σιναβίδι» και το άλλο στην «Μελέζα», ο Τασιόπουλος πήρε το σωματοφύλακά του το Γιάννη Νούλα που ήταν αρχηγός της μεγάλης Νουλαίικης πατριάς. «Νούλας στα 1829 υπήρχε στην Άμπλιανη Ευρυτανίας»Το ίδιο περίπου καιρό εγκαταστάθηκαν και νέοι κάτοικοι, ως ο Κατσανάκης άπ’ την Σιτίστα. Το 1836 κατοικούσε στην Στράνωμα.Ο Αποστολόπουλος απ’ την Γρανίτσα. Ο Πασπάλας άπ’ τον Πλάτανο, ήδη το 1834 κατοικούσε στην Στράνωμα, ο Κατσαρός άπ’ τον Πέρκο, ο Σπαρτινός άπ΄την Σπαρτιά Τριχωνίδας, που ήδη στα 1829 ήταν στο χωριό. Αργότερα κατοίκησαν ο Ρηγανάς από το Ριγάνι, ο Γιάννης Μακρυγιάννης απ΄την Στύλια, εγγονός του οπλαρχηγού του ’21 Γιάννη Ν. Μακρυγιάννη, οι Ξεθαλαίοι (Κωσταντής και Γιώργης Ξεθάλης υπήρχαν στα 1829 στον Προυσό, οι Τσιακαίοι κ.α.
Στους επαναστατικούς χρόνους η Στράνωμα υπαγόταν στον Καζά των Κραβάρων. Σις 6 Μαϊου 1824 όλα τα χωριά από Αβόρανη έως Στράνωμα υπόγραψαν ομολογία ότι θα ήσαν όλοι οι κάτοικοι ευπειθείς στον Στρατηγό των Κραβάρων Ανδρίτσο Σαφάκα. «Ανάμεσα στους άλλους προύχοντες που υπογράφουν, υπογράφει και ο Κίτζος από Στράνωμα».Στο δευτέρι της 4/1824 «δια τον λουφέν του καπετάνιου Σαφάκα και του έπαρχου και τα έξοδα των προεστών και του Πηλάλα (οπλαρχηγού) τον λουφέ» η Στράνωμα δίδει γρόσια 142.30 και ανάλογα μπαρουτόβολα 33.Σε λογαριασμό του Στρατηγού Σαφάκα, από 1η Απριλίου 1825 και δώθε εμφαίνεται ότι η Στράνωμα έδωσε 48 οκάδες αλεύρι , καπετάνος 20 σφαχτά καπετάνος, 6 σφαχτά Τζαβέλας, 11 σφαχτά Γιολτασαίοι και Μάρκο Καψιώτης.Σε κατάλογο του Στρατηγού Σαφάκα 1824 με 1825 αναφέρονται: Κακανάτζας, Στράνωμα και κάτω άπ’ αυτόν Ζήσιμος αδελφός του. Σε λογαριασμό του Καπετάν Σαφάκα «Τα όσα μεράζει ο καπιτάνιος δια «λουφέν» μνημονεύονται: Ζήσιμος 35 γρόσια, Κακανάτζας 19.20Πρόκειται για τον Θανάση Κακανάτζα που τον βρίσκουμε στις χιλιαρχίες με το βαθμό του δωδεκάρχου.
Σε έγγραφο της 8 Νοεμβρίου 1834 για το μοναστήρι του Άι-Λια της Αράχοβας, υπογράφουν «ο Δημογέρων της Στράνωμας Βασίλειος Κώστας, Τάσος από Στράνωμα, Κώστας Καϊλόπουλος , Κώστας Πασπάλας.
Με το παρακάτω έγγραφο μαθαίνουμε τους κατοίκους της Στράνωμας και των γειτονικών χωριών στα 1829. (Γ.Α.Κ Γενική Γραμματεία Φ 201)Δυνάμει του υπ’ αριθμ.10049 του περί συγκαλέσεως της Εθνικής Συνελεύσεως ψηφίσματος και των υπ’ αριθμ. 10150 οδηγιών της Σ. Κυβερνήσεως και κατά την υπ’ αριθμ.424 προκήρυξη του Προσωρινού Διοικητή της Επαρχίας ταύτης, σήμερον την δεκάτην ενάτην του παρόντος, ημέρα Κυριακή, γενομένης της εγχωρίου συναθροίσεως των εγκατοίκων των χωρίων «Στύλιας, Πόργιαρη και Στράνωμας» εντός του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου και αναγνωσθέντων μεγαλοφώνως των ειρημένων, τούτου ψηφίσματος και των οδηγιών της Σ. Κυβερνήσεως, προεδρευόντων των δημογερόντων των άνωθεν χωρίων, κυρίων Χρήστου Γιαννοπούλου, Θανάση Σακέτου και Τάσου Παπαγιαννοπούλου, κατεστρώθη ο κατάλογος, ως κάτωθι φαίνεται, των παρόντων και εχόντων δικαίωμα ψήφου πολιτών, όστις αναγνωσθείς μεγαλοφώνως και επικυρωθείς δια της συγκαταθέσεως των συνελθόντων και εχόντων δικαίωμα ψήφου πολιτών, αποδεχθείσης δε τη πλειοψηφίας, κηρύττεται η συνάθροισης αύτη νόμιμος.Αποβληθέντων εκ της συναθροίσεως ταύτης των μη εχόντων δικαίωμα ψήφου συγκατοίκων και αναγνωσθέντων μεγαλοφώνως παρά του γεροντότερου της συναθροίσεως ταύτης, κύρ Αναγνώστου Παπαπαγιαννοπούλου, ωρκίσθησαν όλα τα μέλη της συναθροίσεως.Μετά δε τον όρκο καταστρωθέντων του καταλόγου των εις εκλογήν υποψηφίων μελών εκ των Γεροντοτέρων της συναθροίσεως ταύτης Κυρίων Θανάση Κροκίδα, Νάσιου Τζαουσόπουλου, Ανδρέου Δημητροπούλου Στηλιωτών, Διαμαντή Ζελοπούλου Ποργιαρίτη και Γιαννάκη Παπαθανασοπούλου Στρανωμίτη, ως κάτωθι φαίνεται και ψηφορηθέντος ενός εκάστου των υποψηφίων ιδιαιτέρως κατά σειράν, εκλέχθη νόμιμος εκλογεύς ο κ. Αναγνώστης Παππαγιαννόπουλος προσυπογραφόμενος Αναγνώστης Παπαγιαννόπουλος.»
Το 1904 στα νοτιοδυτικά της πεδιάδας, σ' έναν αγρό του Ιωάννη Δημόπουλου (Δημοργουάννη) στον απάνω Κάμπο, ανακαλύφθηκε μνήμα Αιτωλών, το οποίο αποτελείται από διαδρόμους και δύο νεκρικούς θαλάμους. Έξω από τον τάφο βρέθηκε αετόμορφη πλάκα σπασμένη με επιτύμβια επιγραφή «ΚΙΑΣ ΟΛΕΜΑΙΟΥ»μνήμα Πτολεμαίου.Επίσης βρέθηκαν μια χρυσή λαβή ξίφους, ένα βραχιόλι, πολλά χρυσά φύλλα στεφάνου, οφιοειδές ενώτιο και άλλα αντικείμενα. Επίσης μια χρυσή σφαίρα σε σχήμα αυγού, το οποίο βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.Επίσης στα Παλιάμπελα βρέθηκαν παλιότερα μνήματα τα οποία καταστράφηκαν από τους καλλιεργητές των νεότερων χρόνων. Ως επίσης Τουρκικά μνήματα βρέθηκαν και στην θέση κτίρια και τα οποία εξαφανίστηκαν με το πέρασμα των χρόνων.Στη θέση «Πόργιαρι» και στο μήλο του Γ.Μακρυγιάννη βρέθηκε πλάκα με την υπογραφή «ΚΡΙΝΟΛΑΟΥ». Στον Απάνω Κάμπο βρέθηκαν ίχνη Αρχαίου Θεάτρου. Τα παρά πάνω ευρήματα φανερώνουν ότι στις όχθες του Εύηνου αναπτύχθηκαν αξιόλογοι αρχαίοι οικισμοί.
Το χωριό παλαιότερα είχε τρεις νερόμυλους στους οποίους οι Στρανωμίτες και οι κάτοικοι των γύρω χωριών άλεθαν τα γεννήματά τους. Οι δύο νερόμυλοι ήταν στα Διπόταμα και ο ένας στον Κάτω Κάμπο. Ο νερόμυλος του Βασίλη Μπούρμπουλα λειτούργησε μέχρι το 1972, όταν εγκαταλείφθηκε.
Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου αρχικά κτίστηκε το 1845, αλλά κάηκε το 1948 και ξανακτίστηκε. Στο παρεκκλήσι «Παναγούλα» υπάρχουν βυζαντινές εικόνες.
Η Λουτροπηγή Λουτρά Στάχτης ήταν γνωστή από τους αρχαίους χρόνους. Κοντά στην πηγή έχει βρεθεί μαρμάρινο ανάκλιντρο, πιθανόν ελληνιστικής εποχής, ενώ σώζονται ακόμη και σήμερα ίχνη των αρχαίων λουτρικών εγκαταστάσεων. Σήμερα υπάρχουν εγκαταστάσεις λουτρικού συγκροτήματος, καθώς και εγκαταστάσεις παραμονής λουομένων. Προσφέρουν τη δυνατότητα λουτροθεραπείας σε ατομικούς και κοινούς λουτήρες, για όσους έχουν παθήσεις του δέρματος, νεφρικές διαταραχές ή λοιμώξεις του ουροποιητικού συστήματος και αρθρίτιδες. Διαθέτουν ξενώνα, εστιατόριο, καφενείο. Λειτουργούν τους καλοκαιρινούς μήνες. Για να φθάσετε στη Στράνωμα υπάρχουν δύο οδικές προσβάσεις. Ο επαρχιακός δρόμος Ναύπακτος - Παλαιόπυργος - Σίμος - Δορβιτσιά - Στράνωμα, 45 χιλιομέτρων και ο δρόμος Θέρμος – Αβαρίκος - Πόρος Ριγανίου - Λουτρά Στάχτης - Στράνωμα 20 χιλιομέτρων.
