Αμβρακιά.

Η Αμβρακιά είναι κτισμένη σε υψόμετρο 730 μέτρων πάνω στην οροσειρά της Πίνδου και συγκεκριμένα στο όρος Παναιτωλικό σε τέτοιο μέρος ώστε να προφυλάσσεται από τους δυνατούς βοριάδες ακόμα και τους συχνούς χιονιάδες αφού το χωριό σκεπάζεται από χιόνι μόνο όταν το χιόνι πέφτει μέχρι το ποτάμι- Γιδομαντρίτης (παραπόταμος του Ευήνου). Το κλίμα είναι εύκρατο και υγιεινό. Μάλιστα βρίσκεται στην ίδια ζώνη με την Ευρυτανία η οποία θεωρείται η πλέον καθαρή και υγιεινή περιοχή της εύκρατης ζώνης. Η Αμβρακιά είναι ελκυστική όλες τις εποχές του χρόνου. Απέχει 46 χιλ. από το Αγρίνιο, 23 χιλιόμετρα από το Θέρμο (πρωτεύουσα του Ομώνυμου Δήμου). Αμβρακιά είναι ένα χωριό από τα ωραιότερα της Ν. Αιτωλοακαρνανίας χτισμένο σε μια προνομιακή θέση σε μια από τις πλαγιές του Παναιτωλικού. Η πλάτη της είναι ακουμπισμένη στις υπόροιες της υψηλής κορυφής και του Μελιού (1592 μ.) (βουνοκορφές του Παναιτωλικού), ενώ μπροστάτης στα Ανατολικά προβάλλει επιβλητικός ο 'Αννινος (1708 μ. υψόμετρο). Το Κοκορέχι λίγο αριστερότερα και η Τριανταφυλλιά (1817 μ.) ενώ από τα Νοτικά της προβάλλει το Ρηγάνι και ο Πατραϊκός Κόλπος. Είναι από τα χωριά της ορεινής Τριχωνίδας με τα περισσότερα νερά, πνιγμένα μέσα στο πράσινο.Τα πόδια της βρέχονται από τα γάργαρα νερά του Γιδοματρίτη που ορμητικά και ανυπόμονα ρέουν για να ενωθούν με τους υπόλοιπους παραπόταμους του Ευήνου και να συνεχίσουν το μακρινό τους ταξίδι.
Στα πλαϊνά της κείνται δύο μεγάλες ρεματιές-φαράγγια. Στην μια από αυτές την Βορινή ρέουν άφθονα γάργαρα νερά, ανάμεσα σε λόγγους από πλατάνια, βάγιες, ιτιές, καρυδιές και άλλα αιωνόβια δένδρα. Το κελάρυσμα των νερών του ποταμού και την ονειρεμένη φύση με την οργιώδη βλάστηση, έρχονται να συμπληρώσουν το κελάηδημα των πουλιών που βρίσκουν καταφύγιο στον σπάνιο αυτόν βιότοπο χτίζοντας τις φωλιές τους και δημιουργώντας ένα αρμονικό βασίλειο.

Το χωριό περιβάλλεται από ένα απείρου κάλλους πυκνό ελατοδάσος από την περίφημη κεφαλληνιακή γαλαζοπράσινη ελάτη, ενώ πιο χαμηλά τα έλατα διαδέχονται τα πουρνάρια, οι δρύς, τα κέδρα, τα πλατάνια, τα φιλίκια και τα σφενδάμια. Ξεχωριστής ομορφιάς είναι και το περίφημο καστανόδάσος της Αμβρακιάς. το οποίο κατά την παράδοση μας πάει πίσω στα χρόνια του Μεσαίωνα όταν οι μοναχοί του κατεστραμμένου πια Μοναστηριού του Αγίου Στεφάνου, φύτεψαν τις καστανιές. Οι ρίζες αυτών των δένδρων έσκαξαν βαθιά στην Αμβρακιώτικη γή, πάλεψαν χρόνια πολλά με τις ιδιοτροπίες του καιρού μέχρι να γιγαντωθούν και να αντέξουν στο χρόνο. Όλες οι καλλιέργειες γινόντουσαν και γίνονται σε πεζούλια με εξαίρεση λίγες εκτάσεις στο «Παληοχώρι» και την «Χιλιμοδού» όπου βρίσκεται η κοιλάδα του Γιδομανδρίτη και υπάρχουν σχετικά επίπεδες επιφάνειες ικανής έκτασης.

Το όνομα της η Αμβρακιά το πήρε από την Αρχαία Αμβρακία (σημερινή 'Αρτα). Στη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ. οι Αμβρακιώτες και οι Αιτωλοί τάχτηκαν με το μέρος του Αντωνίου, ο οποίος ηττήθηκε από τον Οκτάβιο. Ο νικητής εκδικούμενος κατέστρεψε ολοσχερώς την Αμβρακιά και πολλοί Αμβρακιώτες κατεσφάγησαν. Το 30 π.Χ. κατάργησε και το Κοινό των Αιτωλών. Οι υπόλοιποι αιχμάλωτοι οδηγήθηκαν κοντά στην Πρέβεζα και χρησιμοποιήθηκαν για το κτίσιμο της Νικόπολης. Όσοι Αμβρακιώτες επέζησαν διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη. Μερικοί ίσως έκτισαν κοντά στη Βόνιτσα ένα οικισμό και τον ονόμασαν Μητρόπολη. 'λλοι ίσως έφτασαν κοντά στην Αμφιλοχία και κατοίκησαν στην θέση της Παλιαμβρακιάς. Πολλοί Αμβρακιώτες σίγουρα ακολούθησαν τους διασωθέντες Αιτωλούς και ήρθαν στο Αρχαίο Θέρμο. Οι Αμβρακιώτες όμως καθώς και Αιτωλοί για περισσότερη ασφάλεια ανηφόρισαν για τα ορεινά και δύσβατα μέρη. Ήρθαν κι εγκαταστάθηκαν στο χώρο που ορίζεται από το Παγγυράκι, Βουργαρέϊκα, Καρανέϊκη, Αϊ-Λιάς, Αϊ- Ταξιάρχης, Παγγυράκι. Γεωλογικά ο τόπος δεν ήταν όπως είναι σήμερα. Εκεί ή έκτισαν νέο οικισμό ή συγχωνεύτηκαν με ήδη υπάρχοντα, στον οποίο, ως ισχυρότεροι και πολυπληθέστεροι, έδωσαν το όνομα Αμβρακιά για να θυμούνται την μητέρα Πατρίδα τους. Το Παγγυράκι με τους δύο μικρούς λοφίσκους ίσως αποτελούσε την Ακρόπολή τους. Κατάλοιπο της Τουρκοκρατίας είναι το τοπωνύμιο Ταμπούρια και οι Πολεμίστρες της εκκλησίας.
Τα ανωτέρω μαρτυρούν :α) Τα υπολείμματα υδραγωγείου από του Παγγυριώτη στο Παγγυράκη. Το υδραγωγείο έγινε επί Ρωμαϊκής εποχής.β) στον Καμπά και μέχρι τον Πλάτανο ήταν το νεκροταφείο τους. Αυτό μας βεβαιώνουν τα οστά που έβρισκαν οι παλαιότεροι σκάβοντας τα χωράφια τους στης Λάκκας τα Πλατάνια.γ) Ο τάφος που βρέθηκε το έτος 1982 από το δάσκαλο κ. Αθανάσιο Β. Πυρπύλη. Ήρθε στην επιφάνεια από μικρή κατολίσθηση στον αγροτικό δρόμο προς τον Πλάτανο. Χρονικά τοποθετείται στο 100 π.Χ. ή 100 μ.Χ. Στον τάφο βρέθηκαν τα οστά του νεκρού καλοδιατηρημένα, δύο άθικτα πήλινα αγγεία, ένα γυάλινο μυροδοχείο, κομμάτια από σπασμένα αγγεία και το νόμισμα που συνηθίσανε να βάζουν στο στόμα του νεκρού για εισιτήριο στο Χάρο. Το νόμισμα έγραφε επάνω ΑΡΙΣΤΟΔΑΜΟΣ. Όλα μεταφέρθηκαν στο Μουσείο του Θέρμου.

Επομένως η Αμβρακιά κατοικείτο προ Χριστού και ίσως από το 500 π.Χ. Δεν βρέθηκαν αρχαία κτίσματα, γιατί οι Αιτωλοί έκτιζαν τα σπίτια τους πρόχειρα με ξύλα και χώμα. Εύκολα καταστρέφονταν από τους εχθρούς, αλλά και πάλι εύκολα ξαναχτίζονταν. Ήταν λαός πολεμικός, ασχολούμενος με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, το κυνήγι και προ παντός με τις λεηλασίες. «Σακεσφόροι γάρ πάντες Αιτωλοί, τέκνον, λόγχαις τα ακοντιστήρες ευστοχώτατοι» Ευριπίδης Φοιν. 130 «Ομίλουν μίαν γλώσσαν πολύ διαφορετικήν και δύσληπτον εις τους άλλους ανθρώπους καθώς οι ιστορικοί διηγούνται» (Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός 1813). Σύμφωνα με τον κ. Νεράτζη : «Ως Αιτωλοί είχαμε ένα ζωτικό αγροτικό χώρο γύρο από τη λίμνη Τριχωνίδα, τη κοιλάδα του Ευήνου με τους παραποτάμους του και τη κοιλάδα του Μόρνου. Αυτός ήταν ο πρωταρχικός χώρος ο καθαρά αγροτικός, πριν αναπτυχθεί και έχουμε και τις χώρες συμμάχους της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Γύρο από την Τριχωνίδα έχουμε σύμφωνα με τον Θουκυδίδη τους Ευρυτάνες, στην κοιλάδα του Ευήνου τους Οφιονείς και στην κοιλάδα του Μόρνου τους Αποδωτούς. Αυτά τα τρία βασικά κομμάτια, τρία μέρη τα λέει ο Θουκυδίδης, αποτελούν τις τρεις υποδιαιρέσεις των Αιτωλών.
Η Κοιλάδα του Ευήνου και φυσικά η κοιλάδα του παραποτάμου του Γιδομαντρίτη όπου βρισκόμαστε και εμείς, είναι η κοιλάδα των Οφιονέων. Το όνομα σημαίνει όχι ανθρώπους που ασχολούνται με τα φίδια αλλά ανθρώπους που έχουν γνώσεις γύρο από τα φίδια και πιθανόν οι πρώτοι πρόγονοι να ανήγαγαν την καταγωγή τους, να θεωρούσαν δηλαδή ότι κατάγονταν από τα φίδια. Είναι μια κοινή παράδοση που ισχύει για όλη την προϊστορική Ελλάδα. Αλλά και οι Αιτωλοί σύμφωνα με μια εκδοχή στο βιβλίο μου «Προϊστορικές φυλετικές λατρείες Αιτωλών και Αγραίων», κατάγονται από το νυχτοπούλι Αιτωλός λοιπόν, ο πρώτος ήρωας, πήρε το όνομά του απ΄ αυτό το πανέξυπνο, όπως το χαρακτηρίζει ο Αριστοτέλης, νυχτοπούλι.

Βασικός λοιπόν ζωτικός χώρος των Αιτωλών ήταν οι κοιλάδες και όπως καταλαβαίνετε οι κοιλάδες δεν προσφέρουν μεγάλες ευχέρειες αγροτικής καλλιέργειας παρά μόνο στις συμβολές των παραποτάμων με το μεγάλο ποτάμι. Σ' αυτές ακριβώς τις τοποθεσίες έχουμε και την ανάπτυξη των χωριών. Ο Θουκυδίδης μας λέει ότι η Αιτωλία ήταν αναπτυγμένη κατά κώμες δηλαδή ήταν υποδιαιρεμένη σε μεγάλα χωριά.
Πραγματικά, γύρο από τη λίμνη Τριχωνίδα έχουμε γύρο στα 15-17 μεγάλα χωριά, γύρο στα 19-20 έχουμε στον Ευήνο και γύρο στα 27-29 έχουμε στο Μόρνο. Αυτά τα μεγαλοχώρια αποτέλεσαν τον πρώτο παραγωγικό, οικονομικό και πολιτικό χώρο της αρχαίας Αιτωλίας.
Όταν λοιπόν μιλάμε για πολιτικές κοινότητες όπως καλή ώρα και τώρα. Ο αείμνηστος καθηγητής της προϊστορικής Αρχαιολογίας Δημήτριος Θεοχάρης μας λέει ότι από τη δημιουργία αυτών των πρώτων χωριών εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια μέχρι την ηλεκτροδότησή τους η αγροτική και οικονομική ζωή, τα ήθη και έθιμα, ο τρόπος ζωής δεν άλλαξε καθόλου, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών. Θα το δούμε και από ένα απόσπασμα που θα διαβάσουμε αργότερα από τον μέγα μελετητή της αρχαίας ελληνικής θρησκείας τον Μάρτιν Νίλσον.
Τα όρια της πρώτης κοινότητας στην κοιλάδα του Γιδομαντρίτη όπου βρισκόμαστε, αρχίζοντας από το σημείο συμβολής από τη δυτική του όχθη, διαμορφώνουν τα βουνά Παλιόκαστρο (608 μ.), Κεράνη Ράχη, Αετόπετρα (884 μ.) Προφήτης Ηλίας (964 μ.), Ψωροράχη, Πετράλωνα (1356 μ.), Μελιός (1592 μ.), Χαλίκι (1629 μ.), Τριανταφυλλία (1817 μ.), Μέγα Ίσωμα (1660 μ.), Δίκορφο (1656 μ.), Πλατανάκι (1777 μ.), Τσιμπλοβούνι (κορυφές 1679,1593,1583 μ.), Άννινος (1701 μ.), 'γιος Τρύφων (1127 μ.), Ζυγός και Μαλοβούνι (1067 μ.). Την τοπική κοινότητα οικιστικά φαίνεται να την συγκροτούσαν επτά οικισμοί: Η κύρια κώμη της οικιστικά απλωνόταν στο μέσον ακριβώς του ρου του παραποτάμου, αποτελώντας ουσιαστικά το επίκεντρο όλων των οικισμών, κοντά στο χωριό Αμπρακιά, σε υψόμετρο 800 μ., όπου μας έχουν διασωθεί ερείπια και επιφανειακά όστρακα και ευρήματα σε δυο θέσεις : Στην πρώτη, σε λόφο στα ΝΔ της Αμπρακιάς, η επιφανειακή έρευνα της Ολλανδικής Αρχαιολογικής Αποστολής, (ορισμένοι από σας θα τη θυμούνται, πέρασαν από δω τη δεκαετία του 80 και το βιβλίο τους κυκλοφόρησε το 1987), εντόπισε εκτεταμένη διασπορά κεραμικών οστράκων ανάμεσα στα οποία και ωραία δείγματα από μελανόμορφα αγγεία Κλασσικών/Ελληνιστικών Χρόνων και πενιχρά οικοδομικά κατάλοιπα, πιθανόν από τα τείχη της ακρόπολης της κώμης. Στη δεύτερη θέση, μισής ώρας ποδαρόδρομο παραπέρα, συγκε-κριμένα κοντά στο ρέμα της Παλιαμπρακιάς, βρέθηκε την άνοιξη του 1920, σε «ένα χωράφι από τα πολλά, κάτω στην λαγκαδιά, γεμάτο πρασινάδα» (Κ. Ρωμαίος 1955), ένα χάλκινο αγαλματίδιο. Παριστάνει τον Δία να κρατάει στο δεξί του χέρι το αστροπελέκι σουβλερό και από τα δύο μέρη και στο αριστερό αετό. Δεν έχει σχέση με τον Δία τον αρχηγό των Θεών του Ολύμπου αλλά με το Δία το Θεό της βροχής, τον Υψιβρεμέτη, αυτόν που βρέχει από ψηλά. Τα ποτάμια μπορεί να βοηθάνε από άποψη νερού αλλά δεν βοηθάνε από άποψη καλλιέργειας. Το νερό της βροχής ήταν το μόνο που μπορούσε να εκμεταλλευτεί ο γεωργός για τις καλλιέργειες, άρα βασικός θεός ήταν ένας θεός της βροχής». Ο Γεώργιος Ν. Πυρπύλης έλεγε ότι το χωριό παλιά, όταν ήταν στο Παλιοχώρι, λεγόταν Μητρόπολη. Δεν ξέρω κατά πόσον αυτόν μπορεί να συσχετισθεί με τον οικισμό Μητρόπολη της Βόνιτσας. Το απορρίπτω. Πιστεύω όμως ότι στην αρχή για το νέο χωριό, το σημερινό, το Παλιοχώρι ήταν και λεγόταν Μητρόπολη (μητέρα του χωριού). Έτσι έλεγαν : «Πάω στην Μητρόπολη». Με την πάροδο όμως πολλών ετών η Μητρόπολη «πάλιωσε», έγινε Παλιοχώρι κι έλεγαν, όπως και τώρα : «Πάω στο Παλιοχώρι». Η εκδοχή αυτή είναι πιθανή. 'Αλλη εκδοχή, η και πιο απίθανη, είναι ότι η Αμβρακιά πήρε το όνομά της από τα πολλά βράχια. Αναβραχιά-Ανβραχιά-Αμβρακιά.
Η πρώτη εκδοχή αναμφισβήτητα είναι η επικρατέστερη. Σχετικά παραθέτω μια παράγραφο από το βιβλίο του Κ.Δ. Στεργιόπουλου η Αρχαία Αιτωλία : «Ιστορικογεωγραφικές συνέπειες είχαν σπουδαίες οι βαρβαρικές επιδρομές. Ο πληθυσμός έφευγε από τα πεδινότερα μέρη της Αιτωλίας, τα οποία ήσαν πρόχειρη λεία στους εκάστοτε επιδρομείς, επύκνωσε τους ορεινούς συνοικισμούς και δημιούργησε νέους συνοικισμούς και σε μεγάλα υψόμετρα, απ' όπου ορμούν μετά από κάθε ευκαιρία προς ανακατάληψη των παλαιών των εγκαταστάσεων . τίποτε δεν εμποδίζει την άποψη ότι οι κάτοικοι της ηπειρωτικής πόλεως (Αμβρακιάς) μετοίκησαν στη θέση του σημερινού συνοικισμού Αμβρακιάς, ο οποίος ανέκαθεν και μέχρι σήμερα διατήρησε το ίδιο όνομα.

Τα ονόματα των Αρχαίων πόλεων και συνοικισμών της Αιτωλίας εξαλείφονται πλην της Ναυπάκτου και της νεώτερα ιδρυθείσης Αμβρακιάς». Το χωριό μας σίγουρα είναι θυγατέρα της Αρχαίας Αμβρακίας (σημερινής 'ρτας). Ο πρώτος οικισμός της Αμβρακιάς μετακινήθηκε -άγνωστο πότε- στο Παλιοχώρι. Αυτό έγινε λόγω καθίζησης και κατολίσθησης του εδάφους. Αυτό μαρτυρούν οι λέξεις : βυθίσματα-νεζερός (λίμνη)-μουργάρι. Η μετακίνηση πρέπει να έγινε πριν από το 600 μ.Χ. γιατί τότε υπολογίζεται ότι οι Αιτωλοί έγιναν Χριστιανοί. 'λλοι λένε το 300 μ.Χ. Πριν πίστευαν στο Δωδεκάθεο. Αυτό μας βεβαιώνει ο κεραυνοβόλος Ζεύς που βρέθηκε την 'νοιξη του 1920 στη θέση Περιβόλια από μία υπηρέτρια του Κων/νου Κ. Νικολόπουλου, ο οποίος διετέλεσε και δήμαρχος Αμβρακιάς. Το αγαλμάτιο αυτό ύψους 18 εκ. περίπου είναι έργο του Αγελάδα, ο οποίος ήταν μαθητής του Φειδία. Το άγαλμα, μοναδικό στο είδος του, βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο Αθηνών (αριθμός 14984). Εκεί βρέθηκε και ιερό του Διός, που ήταν απλό αγροτικό κατασκεύασμα από ξηρότοιχο (Παράρτημα του Αρχαιολογικού Δελτίου 1920-1921 σελ. 169).
Στο Παλιοχώρι οι Αμβρακιώτες έμειναν πολλούς αιώνες. Ο κυρίως οικισμός ήταν στην θέση Παλιόχτρα. Ούτε η πρώτη κάθοδος των Σλάβων τον 8ον αιώνα μ.Χ. τους εκλόνισε. Ούτε μετακινήθηκαν ούτε το όνομα του χωριού τους άλλαξαν όπως τα γειτονικά χωριά. Οι Σλάβοι συνήθως κατοικούσαν σε ορεινά χωριά με ανοικτό ορίζοντα, ώστε να ελέγχουν και αντικρούουν επιθέσεις άλλων επιδρομέων. Το Παλιοχώρι ήταν χαμηλά και δε βόλευε τους Σλάβους αυτούς, οι οποίοι διέφερεαν πολύ από τους Σλάβους του Στέφανου Δουσάν 1350 μ.Χ. περίπου. Οι Αμβρακιώτες λοιπόν ξεπέρασαν αυτή τη δοκιμασία. Λέγεται ότι οι πρώτοι Σλάβοι, που δεν ήταν ακόμα χριστιανοί (ίσως και οι δεύτεροι, Σλάβοι όμως), κατέστρεψαν το Μοναστήρι που ήταν στη θέση Στεφανάκι-Λιασκιές. Είχε (80) καλογέρους τους οποίους κατέσφαξαν. Το Μοναστήρι ήταν αφιερωμένο στην Θεοτόκο και οι καλόγεροι φύτεψαν και τις πρώτες καστανιές. Ζάβατο θέλει να πει καστανόλογγος. (ζάβατο, σλαβική λέξη-τόπος με καστανιές). 'λλες ερμηνείες τα βάβατο (δύσβατο), τόπος με πολλά βάτα ή και πολύ βατός.
Μέχρι πριν λίγες δεκαετίες πολλά χωριά της περιοχής μας έφεραν σλαβικά ονόματα. Έχω καταγράψει 63 : Ευρυτανία 23, Τριχωνίδα 14, Ναυπακτία 21 και Μεσολόγγι 5. Μόνο η Αμβρακιά άντεξε και διατήρησε το ελληνικό της όνομα. Η μετακίνηση του χωριού από το Παλιοχώρι στη σημερινή θέση πρέπει να έγινε το 1550 μ.Χ. περίπου. Αυτό ισχυρίζεται και ο κ.Απόστολος Ν. Ζυγούρης, πολλά χρόνια Γραμματέας της Κοινότητάς μας. Οι πιθανοί λόγοι που υποχρέωσαν του Αμβρακιώτες να εγκαταλείψουν το Παλιοχώι ήταν : οι Αμβρακιώτες σε γενομένη φιλονικία σκότωσαν ένα Κονισκιώτη. Οι Κονισκιώτες με αρχηγό τους έναν Καρακσιά σε αντίποινα επέδραμαν και τους κατέστρεψαν ολοσχερώς, 3. Γύρω στο 1550 μ.Χ. έγινε κάποιο επαναστατικό κίνημα ή από το Θεόδωρο Γρίβα ή από το Διονύσιο Φιλόσοφο «Σκυλοφιλόσοφο» (Κ. Σαρδελή : Το Συναξάρι του Γένους). Στο κίνημα αυτό φαίνεται ότι πήραν μέρος και οι Αιτωλοί. Απέτυχε όμως το κίνημα με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να καταστρέψουν πολλά χωριά, τα οποία ξαναχτίστηκαν σε άλλη θέση. Αυτό μας λέει το πρώτο συνθετικό Παλιός-Παλιά : Παλιά Προστοβά, Παλιός Μπερίκος, Παλιοχώρι κ.ά. Ίσως έτσι να καταστράφηκε και η Αμβρακιά αλλά και το Μοναστήρι στη θέση Στεφανάκι-Λιασκιές.
Μια από τις παραπάνω αιτίες ή και περισσότερες μαζί να ανάγκασαν τους Αμβρακιώτες να πάρουν τα μάτια τους και να πάνε σε άλλο μέρος. Ίσως να εγκαταστάθηκαν στην Παλιαμβρακιά της Αμφιλοχίας. Λέγεται ότι φεύγοντας μετάνιωσαν 5-6 οικογένειες και γυρίζοντας εγκαταστάθηκαν εκεί που είναι σήμερα το χωριό. Τότε ήταν πυκνό δάσος από μηλιούς, γάβρα, πλατάνια, βάτα κ.ά. Τα πιθανότερα ονόματα των γεναρχών ήταν : 1) Καλογερόπουλος-Καλογεράς-Μπιρμπίλης, 2) Αγγελής, 3) Νικολάου, 4) Βάτσιος, 5) Σιάχος και 6) Σιαλμάς (ίσως από το γένος Νικολάου). Από αυτούς, τα ονόματα των παιδιών τους, τα επαγγέλματα και τα παρατσούκλια προστέθηκαν νέα επώνυμα. Σταύρος-Σταυρόπουλος,Παπά-Ηλίας~Παπαηλίας,ΠαπάNικόλαο~Παπανικολάου. Τα υπόλοιπα επώνυμα τα έφεραν οι σώγαμπροι. Διάφοροι τεχνίτες παντρεύονταν Αμβρακιώτισσες και έμειναν στο χωριό.
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Τούρκοι κατά αραιά χρονικά διαστήματα επισκέπτονταν την Αμβρακιά ή για να κανονίσουν και εισπράξουν το φόρο ή περνούσαν καταδιώκοντας τους κλέφτες και αγωνιστές του 21. Οι Αμβρακιώτες τον περισσότερο καιρό αισθάνονταν ελεύθεροι. Ο Σωτήριος Γεωργίου (Γεροσβέρκος-Σωτηρόπουλος 1795-1900) θυμήθηκε τους Τούρκους στο Παγγυράκι και διηγείτο διάφορες ιστορίες. Είχε ένα ακόνι που έγραφε : είναι του Αγγελή 1705; Την παρουσία των Τούρκων μαρτυρούν τα Ταμπούρια και οι Πολεμίστρες (σε οξεία γωνία) στους τοίχους της εκκλησίας, που δυστυχώς από άγνοια κλείστηκαν. Στα Ιστορικά Αρχεία του Κράτους υπάρχει αίτηση αγωνιστή του 1821 που αναφέρει τις μάχες στις οποίες έλαβε μέρος. Μεταξύ αυτών αναφέρει και τη μάχη της Αμβρακιάς. Επί Όθωνα άρχισε η διοικητική οργάνωση του Κράτους κατά το Βαυαρικό σύστημα: νομός – επαρχία – δήμος. Τότε έγινε και η ονομασία των διοικητικών βαθμίδων με ονόματα καθαρά ελληνικά. Η Αμβρακιά με το αρχαίο ελληνικό όνομά της έγινε για 25 χρόνια 1836-1861 έδρα του ομώνυμου Δήμου Αμβρακιάς. Μετά η έδρα μεταφέρθηκε στον Μπερίκο.
Το 1815 ο Πουκεβίλ αναφέρει ότι η Αμβρακιά είχε 20 οικογένειες (Ταξίδια στη Ρούμελη). Με το Β.Δ. 31/8/1912, ΦΕΚ 261/Α΄/1912 η Αμβρακιά έγινε Κοινότητα. Το 1846 είχε 198 κατοίκους, το 1890 κ. 273, το 1920 κ. 322, το 1928 κ. 304, το 1940 κ. 311, το 1951 κ. 270, το 1961 κ. 270, το 1991 κ. 163, το 2001 κ. 350. Οι μόνιμοι όμως κάτοικοι είναι περίπου 40. Οι Αμβρακιώτες ποτέ δεν αποχωρίστηκαν το αγαπημένο τους Παλιοχώρι. Οι περισσότεροι όταν πέθαιναν εκεί ενταφιάζονταν. Προ του πολέμου του 1940 έμεινε ακόμη στο Κοτρωνάκι ο Λάμπρος Σιαλμάς που έπεσε μαχόμενος για την Πατρίδα στην Αλβανία. Οι Αμβρακιώτες δεν έχασαν την επαφή τους και με τους κατοίκους της Παλιαμβρακιάς της Αμφιλοχίας. Υπάρχουν, σήμερα στην περιοχή αυτή επώνυμα όπως Γιάχος και Σιαλμάς. Η Αμβρακιά της Αμφιλοχίας καταστράφηκε ολοκληρωτικά από τους Τουρκαλβανούς το 1821 κι έμεινε ακατοίκητη. Διεσώθη ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου που γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου.
Σύμφωνα με τον κ. Γιάννη Νεράτζη διδάκτορα, σχολικό σύμβουλο, Φιλόλογο, η Αμβρακιά ήταν η κύρια κώμη της κοινότητας των Αιτωλών στην Κοιλάδα του Γιδομανδρίτη. Αυτό αναφέρεται τόσο στο βιβλίο του Κ. Νεράτζη «Προϊστορικές φυλετικές λατρείες Αιτωλών και Αγραίων» όσο και στην εισήγηση του με θέμα «Οι άνθρωποι και ο χώρος» που έγινε στις 10 Αυγούστου 2002 στο Αργυρό Πηγάδι που οργάνωσε ο σύνδεσμος Αργυροπηγαδιτών με αφορμή το διεθνές έτος Βουνού.