Κρίκελλο.

Έδρα του Δήμου Δομνίστας. Είναι το πρώτο χωριό - κεφαλοχώρι του Δήμου, που συναντάμε, ύστερα από μια θαυμάσια, γοητευτική και πανέμορφη διαδρομή, ανάμεσα σε πανύψηλα έλατα, απόστασης 18 χλμ. από τη Ράχη Τυμφρηστού, η κατασκευή της οποίας άρχισε το 1932 με προσωπικό κόπο και ιδρώτα των ιδίων των Κρικελλιωτών. Αριστερά μας απλώνεται η Σαράνταινα και δεξιά μας η επιβλητική Καλιακούδα, πίσω μας δε το περήφανο Βελούχι ( το συγκρότημα «των Αιτωλικών Άλπεων»). Στο 6° χλμ. της διαδρομής συναντάμε παράκαμψη (χωματόδρομος σε καλή κατάσταση), που οδηγεί στην ιστορική τοποθεσία Κοκκάλια, όπου υπάρχει μνημείο της ιστορικής μάχης Αιτωλών και Ευρυτάνων κατά των Γαλατών το 279 π.Χ.
Βρίσκεται σε υψ. 1.120 μ., έχει πληθυσμό 513 κατ. (2001) και 285 σπίτια, -1135 κάτοικοι ήταν το 1940 και στην πρώτη εθνική απογραφή του!836 ήταν 880-, και έκταση 51.200 στρέμματα, από τα οποία τα 31.260 καλύπτονται από δάση, τα 10.330 είναι καλλιεργήσιμα και τα 10.330 στρέμματα βοσκότοποι. Από το σύνολο των 7 συνοικισμών που ενώθηκαν και αποτέλεσαν το Κρίκελλο με τη σημερινή του μορφή υπάρχει και κατοικείται πλέον ο συνοικισμός των Αγίων Θεοδώρων.
Κατά τα τέλη του 19ου αι. η κορυφαία ασχολία των κατοίκων ήταν η κτηνοτροφία και η γεωργία, με πρώτη την παραγωγή σίκαλης (βρίζας) στις άδενδρες ράχες των βουνών -«θείο δώρο» για τις επερχόμενες γενεές της Κατοχής και του Εμφυλίου. Στην είσοδο, σχεδόν, του χωριού συναντάμε τα «σωληνάρια», επτά (7) βρύσες, που τρέχουν αδιάκοπα τα κρυστάλλινα νερά τους.
Υπήρξε έδρα του τέως δήμου Ευρυτάνων από το 1833 και αναγνωρίστηκε ως κοινότητα το 1912.
Ο Δήμος Ευρυτάνων αρχικά ονομάστηκε Ευρυτάνιος, κατόπιν Δήμος Καλλιδρομιτών και τέλος πάλι σε Δήμος Ευρυτάνων. Ως έδρα του δήμου ορίστηκε η Ευρυτανή (Κρίκελο). Αποτελείται από τα χωρία : Ευρυτανή (Κρίκελο)(884), Σταύλος (89), Δομνίστα (462), Τσεκλίτσα (200), Σέλλος (119), Ανιάδα (173), Συγκρέλο (181). Στη συνέχεια ενσωματώνει το Δήμο Αμπλιανιτών (Άμπλιανη 273), και τα χωριά του Δήμου Πετραίων, Πετραία (Ρωσκά)(141), Σέλιτσα (149), Δολιανά (114), Κοντίβα (34), Ψιανά (40), Τέρνος (386) και Καρυά, Αρβανίτσα, Καμπιά, Καρύτσα, Κουμαρίστα, Κοπρασία, Μαρίνου, Μπερζιανή.
Η δημιουργία του χωριού ανάγεται στη Βυζαντινή εποχή και προήλθε από τους οικισμούς: Αγκάθι, Κουμάσια, Διαβολίτσι, Φουξυλιά, Κεραμίδια, Παλιόσπιτα, ίχνη των οποίων διακρίνονται ακόμη στις ομώνυμες τοποθεσίες. Τους οικισμούς αυτούς, που ήταν διαταγμένοι σε σχήμα κύκλου (κρικέλας) γύρω απ' το χωριό, λυμαίνονταν τότε διάφοροι ληστές και οι κάτοικοι δεν είχαν ασφάλεια, ενώ στερούνταν και το νερό. Ως πρώτος οικιστής του Κρικέλλου, φέρεται κάποιος Παπαδήμος, που έκτισε το σπίτι του κοντά στην κεντρική πηγή του χωριού, τα "Σωληνάρια".
Η περιοχή φαίνεται να κατοικείται από την προϊστορική ακόμα εποχή (Γεωμετρικούς χρόνους). Στην έξοδο του χωριού και στο δρόμο προς Δομνίστα, το 1988 βρέθηκε κιβωτιόσχημος τάφος του 8ου - 7ου π.Χ. αι.. Στη θέση Κοκκάλια, όπως προαναφέρθηκε, το 279 π.Χ. οι Αιτωλοί - Ευρυτάνες αντιστάθηκαν στην εισβολή των Γαλατών, υπό τον Βρέννο, τους οποίους και κατενίκησαν. Στο χώρο αυτόν βρέθηκαν σπασμένα αρχαία όπλα και ακόμη είναι κατάσπαρτος από τριμμένα κόκκαλα (εξού και Κοκκάλια).
Σε επίσημα έγγραφα αναφέρεται σε φορολογικό κατάλογο του 1454 (ως Μικρό και Μεγάλο Κρίκελλο) και ο συνοικισμός «Αγκάθι» όπου έμεναν οι ξωμάχοι έως και το 1960.
Κατά τη Μεγάλη Επανάσταση (1821) δεκάδες ακολούθησαν τους θρυλικούς αρχηγούς Μάρκο Μπότσαρη, Γ. Καραϊσκάκη, τους τοπικούς Γιολδασαίους. Επίσημα αναφέρονται 74 μαχητές και ανεξακρίβωτος είναι ο αριθμός άλλων σε όμορους νομούς. Κατά τον Μακεδόνικο Αγώνα ακολούθησαν εθελοντικά 4 Κρικελλιώτες τον Παύλο Μελά και τους άλλους μεγάλους Μακεδονομάχους και κατά τις εθνικές εξορμήσεις (1912-13, 1920-22), πλειάδα αξιωματικών και στρατιωτικών έλαβαν μέρος. Τα Κρίκελλο κατά την κατοχή πυρπολήθηκε δυο φορές από ιταλούς (40 σπίτια) και Γερμανούς (1943) με την καταστροφή 240 σπιτιών και μερικών σταβλαχυρώνων. Κατά τον Εμφύλιο (1946-49) το Κρίκελλο πλήρωσε βαρύτατο τίμημα όσο λίγα χωριά στην Ελλάδα.
Το χωριό βρίσκεται σε προνομιακή θέση ανάμεσα σε πυκνά δάση από αιωνόβια έλατα, πυκνά καρποφόρα δέντρα, σπάνια αρωματικά φυτά και σκιερά πλατάνια που φύονται πλάι στα πλούσια νερά του Κρικελλοπόταμου. Διατηρεί το χρώμα και την παλιά του αίγλη, με όμορφα παλιά πέτρινα σπίτια, με πέτρινες και κεραμιδένιες στέγες, έχει σπουδαία τουριστική υποδομή και η μεγάλη του πλατεία περιτριγυρίζεται από παραδοσιακά μαγαζάκια.
Περίφημοι για την τέχνη τους θεωρούνταν οι Κρικελλιώτες "μαστόροι" (χτίστες). Χαρακτηριστικά ήταν παλιότερα η "κρικελλιώτικη γυναικεία ενδυμασία" και ο "τροβάς" του Κρικέλλου (που πάντα είχε μαζί του, σε σχήμα «σάκας», ο διάσημος ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης).
Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου είναι από τους μεγαλύτερους και ωραιότερους της Ευρυτανίας και τελευταία ανακαινίζεται.
Στη διαδρομή για το Κρίκελλο συναντάμε και την ιστορική τοποθεσία Κοκάλια, όπου λέγεται ότι έγινε μάχη Αιτωλών και Ευρυτάνων κατά των Γαλατών το 279 π.Χ. (Η τοποθεσία κατά μια εκδοχή ονομάστηκει έτσι από τα οστά των νεκρών εκείνης της μάχης).
Στις 28 Οκτωβρίου 1942, διεξήχθη η πρώτη μάχη του Ε.Λ.Α.Σ. κατά των Ιταλών κατακτητών μπρος στα μάτια των έκπληκτων νεοαφιχθέντων Άγγλων συνδέσμων. Στους Άγιους Θεοδώρους, ο Αντάρτης Αγησίλαος που προηγείται του τμήματος του Άρη Βελουχιώτη, έρχεται αντιμέτωπος άξαφνα με καβαλάρη Ιταλό. Δεν χάνει την ευκαιρία και με σάλτο τον γκρέμισε. Παρέδωσε το άλογο και τον αιχμάλωτο στον Άρη. Εκεί μάθανε πως υπάρχει δύναμη Ιταλών στη περιοχή. Αποφάσισαν να τους χτυπήσουν. Ήρθαν σ' επαφή με του Ιταλούς στη θέση ''Κουφόβρυση''. Η μάχη σφοδρή, μισή ώρα χρειάστηκε να διαλύσουν το Ιταλικό τμήμα. Εφτά-οχτώ Ιταλοί νεκροί, δεκαοχτώ αιχμάλωτοι και λάφυρα 1 πολυβόλο, 3 οπλοπολυβόλα, τουφέκια και πολλά πυρομαχικά, πολύτιμα για την συνέχεια του αγώνα. Από του αντάρτες ένας νεκρός. Ο Καπετάνιος ομάδας Δημήτρης Σαξώνης ''Δασκαλάκης'', δάσκαλος απ' τα Μάρμαρα ''Σέλιανη'' Φθιώτιδας. Οι Κρικελλιώτες, με όση επισημότητα και τιμές μπορούσαν να γίνουν, κήδεψαν τον νεκρό αντάρτη ήρωα.
Αξιοθέατα:

Στο μεγαλύτερο τμήμα του οικισμού ο πολεοδομικός σχεδιασμός είναι αμυντικού τύπου. Κέντρο του η μεγάλη πλατεία με έξι (6) τεράστια πλατάνια -το παλαιότερο φυτεμένο το 1746 - από την οποία ξεκινούν ακτινωτά οι κοινοτικοί δρόμοι. Εκτός του επιβλητικού Ι.Ν. Αγίου Νικολάου - έργο ανεπανάληπτης ψυχικής έξαρσης των κατοίκων σε εισφορά εργασίας και χρήματος - και του Δημ. Σχολείου (χτίστηκε το 1909 από το κληροδότημα Συγγρού) μπορεί κανείς να επισκεφθεί την Καλλιθέα με τις πανύψηλες λεύκες και την υπέροχη θέα, το δάσος της Αρέντας, το Σταυροπήδι, την Κουφόβραση, την Παθούλα (όπου η βρύση «Ματαψημένη»),τα Κανάβια, την Σπηλιά, κ.ά. Για τους κατ' εξοχήν πεζοπόρους και ποδηλάτες βουνού, τα διεθνές μονοπάτι Ε4 φτάνει στο Κρίκελλο από το Συγγρέλλο, το διασχίζει και συνεχίζει προς Στάβλους και Άμπλιανη. Για την ακριβή διαδρομή του υπάρχει ειδικός χάρτης τόσο στα Ελληνικά ,όσο και σε άλλες γλώσσες.
Ο αρχαιότατος τόπος της «Παναγιάς», με το ομώνυμο εκκλησάκι, την αινιγματική Ακρόπολη, την «Τρύπα» και το μικρό φαράγγι με το «Αθάνατο νερό». Διαδρομές οι οποίες προσφέρονται τόσο για πεζοπορία όσο και για διαδρομές 4χ4 οι πιο μακρινές.

Τοπικές εκδηλώσεις:

- 6 Δεκεμβρίου, Γιορτή πολιούχου και προστάτη του χωριού Αγίου Νικολάου.
- Εκδηλώσεις τιμής στην περιοχή Κοκκάλια για τη νικηφόρα μάχη κατά των Γαλατών (279 π.Χ.).
- Ευρυτάνειος Δρόμος 20 χλμ. Κοκκάλια-Κρίκελλο τιμή στους πεσόντες τηςμάχης αυτής.
- 23 Αυγούστου, Λαϊκό - Θρησκευτικό πανηγύρι στην «Παναγίτσα».