Ελάχιστες και αποσπασματικές είναι οι πληροφορίες για την περίοδο της Τουρκοκρατίας στην Επαρχία μας, τόσο στο βόρειο τμήμα της, τα «Κράβαρα», όσο και στο νότιο, το «Βενέτικο». Είναι όμως ευχάριστο ότι η συνεχιζόμενη αρχειακή έρευνα ανακαλύπτει στοιχεία που ρίχνουν αμυδρό φως στο σκοτάδι που επικρατεί. Έτσι τα τελευταία χρόνια έχει δημοσιευθεί ένα απόσπασμα τουρκικού κατάστιχου του δεύτερου μισού του ιστ' αι. (1575) που αφορά τα τιμάρια και τους Τούρκους τιμαριώτες των Κραβάρων. Από το κατάστιχο αυτό βεβαιωνόμαστε ότι εκείνη την εποχή υπήρχαν τα παρακάτω χωριά: Αμόρανη (Καταφύγιο), Ανδρίβιστα (Κεντρική) Κάτω Λομποτινά (Κάτω Χώρα), Αράχοβα, Μερτάτοβα (Αρτοτίβα; -Αχλαδόκαστρο), Πεντινάνι (Πόδος;), Πιρτούκος (Πέρκος;), Βετολίστα (Τερψιθέα), Πετρίτσα(;), Βιλοχάνι(;), Βίλκα (Δέλγα;-Γαύρος), Περίστα, Σίμου, Πλάτανος, Απάνω Αβόρανη (Λιβαδάκι). Από ένα άλλο Τουρκοβενέτικο έγγραφο μαθαίνουμε ότι στα 1481 υπήρχαν: Κάστρο Βρομιάριν (Βρόμιαρη-Καστράκι), Ζιλιτζά (Ζηλίστα-Κυδωνιά), Αχιλλία(;). Τα παραπάνω έγγραφα είναι από τις αρχαιότερες γνωστές ιστορικές μαρτυρίες της εποχής της Τουρκοκρατίας που αφορούν την επαρχία μας. Βέβαια οι μαρτυρίες αυτές δεν αποκλείουν την ύπαρξη και άλλων χωριών στη Ναυπακτία.Επίσης διασώζονται παραδόσεις ότι ο τοπικός πληθυσμός ιδιαίτερα των Κραβάρων, για το δυσπρόσιτο του εδάφους του, ενισχύθηκε από κυνηγημένους από την Τουρκική εξουσία. Ενισχυτικές ενδείξεις των παραδόσεων αυτών είναι η ύπαρξη επωνύμων που θυμίζουν αρχοντικές βυζαντινές οικογένειες, όπως Καναβός (Λομποτινά), Ταρωνάς (Δορβιτσά), Χρυσοβέργης (Λομποτινά), Κομνηνός, Ρωμανός, Παλαιολόγης (Κοζίτσα) κ.ά. Επίσης κατά την τοπική παράδοση η Αραχοβίτικη οικογένεια των Σισμαναίων, προέρχεται από την βασιλική οικογένεια των Σισμανιδών της Βουλγαρίας.Κοντά λοιπόν στο αρχοντολόϊ φυσικό ήταν να ιδρυθούν σχολεία, κοινά (στοιχειώδη) ή ανώτερα (ελληνικά). Ίσως και στα Μοναστήρια, ιδιαίτερα στην Καβαδιώτισσα και την Αμπελακιώτισσα, να υπήρχαν κάποιοι γραμματιζούμενοι καλόγεροι ή κάποιοι εφημέριοι στα χωριά που να μάθαιναν τα Ναυπακτόπουλα ‘‘κολλυβογράμματα’’.Δυστυχώς, δεν υπάρχουν ιστορικές αποδείξεις για οργανωμένα σχολεία. Από κάποια έγγραφα έχουμε κάποιες ενδείξεις. Σε δανειστικό έγγραφο του 1757, υπογράφει στον Πλάτανο: «Διδάσκαλος Θηακός έγραψα και μαρτυρώ». Σε έγγραφο του 1795 υπογράφει κάποιος Γιωργάκης Δασκαλόπλος (γιός δασκάλου) μάλλον από τα χωριά της Πυλήνης. Ακόμα ένας Παναγιώτης Δασκάλου από Κοζίτσα υπογράφει σε ομολογία (21.2.1821), και ένας Δημήτριος Κραβαρίτης, γραμματοδιδάσκαλος δίδασκε στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας στο Γαλαξίδι.Για τη Σχολή της Λομποτινάς , που φαίνεται ότι ήταν δημιούργημα των Προεστώτων των Κραβάρων Καναβαίων, έχουμε κάποιες ιστορικές μαρτυρίες. Ο Σάπφειρος Χριστοδουλίδης, μαθητής και πρώτος βιογράφος του Πατροκοσμά του Αιτωλού, γράφει για το δάσκαλό του: “...όταν ήτον χρόνων 20, ίσως και επέκεινα, άρχισε να διδάσκη τα Γραμματικά υποκάτω εις τον Ιεροδιάκονον Ανανίαν τον καλούμενον Δερβισάνον. Επειδή κατά τους χρόνους εκείνους άρχισε με φήμην μεγάλην το Σχολείον του Βατοπεδίου εις το Άγιον Όρος, μετέβη εις εκείνο με άλλους εδικούς του συμμαθητάς, ουκ ολίγους....”. Κατά την άποψη που επικρατεί ο Πατροκοσμάς γεννήθηκε στα 1714. Άρα γύρω στα 1734 πήγε κοντά στον Ανανία Δερβισάνο, που από άλλη πηγή γνωρίζουμε ότι διεύθυνε τη Σχολή της Λομποτινάς. Τώρα πότε ιδρύθηκε η Σχολή στη Λομποτινά δεν μπορούμε να ξέρουμε. Εκεί πάντως ο Πατροκοσμάς στην αρχή παρακολούθησε μαθήματα και αργότερα με τη σύμφωνη γνώμη του δασκάλου του Ανανία, ο οποίος παρατήρησε το θερμουργό του ζήλο, διορίστηκε ως δάσκαλος σ’ αυτή. “ Είχε δε πόθο πολύν, ο μακάριος εις την καρδίαν του εξ αρχής, έτι κοσμικός όντας ήθελε να ωφελήση και τους αδελφούς του χριστιανούς από εκείνα που εγνώριζε”, γράφει ο Χριστοδουλίδης. Πόσα χρόνια δίδαξε ο Πατροκοσμάς στη Λομποτινά δεν ξέρουμε. Η Αθωνιάδα Ακαδημία ιδρύθηκε στα 1749 και φαίνεται από τους πρώτους μαθητές της ήταν ο Κοσμάς.Πάντως παραδίδεται ότι ενδιαμέσως ο Πατροκοσμάς πήγε στο Ελληνομουσείο των Βραγγιανών, όπου συνέχισε “ανώτερες” σπουδές κοντά στον Σχολάρχη αδερφό του Χρύσανθο. Υπολογίζεται ότι ο Πατροκοσμάς έμεινε στη Λομποτινά ως μαθητής και δάσκαλος 4-6 χρόνια, ίσως μέχρι το 1738.Ο Θανάσης Νικολ. Σκαρλάτος ή Λιδωρίκης (γεν. 1788) μας δίνει στα απομνημονεύματά του τη δεύτερη ιστορική μαρτυρία για τη Σχολή της Λομποτινάς. Γράφει: “.....Η επαρχία Δωρίδος κατά την εποχήν εκείνην ήτο πολύ υποδεεστέρα, ως η των Σαλώνων κατά τα φώτα, ησχολούντο οι κάτοικοι εις τα ποίμνια και την γεωργίαν. Επειδή δε οι γονείς μου με είχον προορίσει δια το ιερατικόν σχήμα και εις την επαρχίαν μας δεν υπήρχεν Σχολείον μ’ έστειλαν εις Κράβαρα, όπου και Σχολεία υπήρχον και οι κάτοικοι περιουσίας ανεπτυγμένας είχον. Εις Λομποτινάν υπό την προστασίαν των προεστώτων Καναβαίων υπήρχον δύο σχολεία Ελληνικόν και Αλληλοδιδακτικόν, εις τα οποία εδίδασκον δύο διδάσκαλοι εκ Μεσολογγίου. Ελθών εν τη πόλει ταύτη εμαθήτευσα μέχρι τινός. Επειδή δε οι Καναβαίοι καταδιωκόμενοι υπό του Αλή έφυγον, μετ’ αυτών και οι διδάσκαλοι και τα σχολεία διελύθησαν, ένεκα τούτου οι γονείς μου με παρέλαβον και εμελέτουν ίνα μ’ αποστείλωσιν εις άλλο σχολείον....”. Ο διωγμός των Καναβαίων και η δολοφονία του Αρχιπροεστού Νικολάκη-Αναγνώστη Καναβού πιθανολογείται ότι έγιναν στα τέλη του 1800 ή στο πρώτο εξάμηνο του 1801. Άγνωστο αν η Σχολή ξανάνοιξε. Στα 1831 επί Καποδίστρια γίνεται κίνηση, για να ιδρυθούν δύο αλληλοδιδακτικά σχολεία στα Κράβαρα (Πλάτανος-Κλεπά).Δεν γίνεται λόγος για τη Λομποτινά, μολονότι ήταν έδρα του Διοικητή. Ίσως λόγω των καταστροφών και των διωγμών που είχε πάθει η Πολίχνη να μην είχε τη δυνατότητα να στηρίξη σχολείο.Από τη Λομποτινά καταγόταν ο Ιωάννης Χρυσοβέργης, φημισμένος ελληνοδιδάσκαλος. Από έγγραφο 28.12.1829 πληροφορούμαστε: “Ο Αυγουστίνος Καποδίστριας εσύστησεν εις το φρούριον της Ναυπάκτου ελληνικόν διδάσκαλον τον κύριον Ιωάννην Χρυσοβέργην, άνδρα ικανόν τοιούτου επαγγέλματος και χρηστοήθη...”. Το σχολείο λειτούργησε μόνο 15 ημέρες, γιατί ο Χρυσοβέργης απέθανε. (Λειτούργησε όπως βλέπομε σε σχετικό λογαριασμό εξόδων της σχολής στις 3.10.1829). Σε νεκρολογία για το γιό του Νικόλαο (χρονολ. θανάτου 28 Δεκ. 1850). “...Ήτο δε ο μακαρίτης υιός του κατά την καθ’ ημάς σοφίαν μεγάλου Διδασκάλου Ιωάννου Χρυσοβέργη υφ’ ω ανατραφείς και παιδευθείς την αληθινήν παιδείαν εδείχθη άξιος του σοφού πατρός του”. Παιδιά του Ιωάννη Χρυσοβέργη, που μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία στα 1817, ήταν οι :Αντώνης, Αναστάσης και Θανάσης που σκοτώθηκαν στα πεδία των μαχών κατά την επανάσταση, ο Βασίλης ο γραμματικός του Δήμου Σκαλτσά και του Καραϊσκάκη και μεταπελευθερωτικά Δικαστής, ο Παντολέων Β` Γραμματέας του Πολεμικού Κριτηρίου επί Καποδίστρια, και ο Νικόλαος στρατιωτικός και Δήμαρχος Λαμίας.Να δίδαξε άραγε ο σοφός διδάσκαλος Ιωάννης Χρυσοβέργης στη Σχολή της πατρίδας του Λομποτινάς; Προς το παρόν δεν έχουμε στοιχεία για να απαντήσουμε χωρίς επιφυλάξεις στο ερώτημα.Παρά τα λιγοστά στοιχεία μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η Σχολή Λομποτινάς έπαιξε σπουδαίο και δημιουργικό ρόλο κατά τους σκοτεινούς χρόνους της Τουρκοκρατίας. Ήταν ένα φως μέσα στο πυκνό σκοτάδι. Τα ορεινά Κράβαρα, τα τόσο στους νεότερους χρόνους συκοφαντημένα, πέρα από την αναμφισβήτητη πολεμική τους προσφορά, είχαν σημαντική παρουσία στο πνευματικό προσκλητήριο των σκλάβων Ελλήνων για την διατήρηση του Γένους.Η Σχολή Λομποτινάς ήταν πνευματική απάντηση των Κραβάρων στα σκοτάδια της Τουρκοκρατίας. Ήταν η ζωντανή απόδειξη του πόθου των Κραβαριτών για γνώση και μάθηση και ταυτόχρονα μια πρωθύστερη αποστομωτική απάντηση στους κατοπινούς τιμητές τους...
της Ευγενίας Καραγιάννη.
Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα "Ναυπακτιακή"
